Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy, przyczyny i leczenie

Wybierz usługę

Recepta

Kontynuacja lub nowy lek

od 59 zł

Wybieram

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to groźna choroba wirusowa atakująca ośrodkowy układ nerwowy, przenoszona głównie przez kleszcze. Mimo że nie jest tak powszechnie znana jak borelioza, stanowi poważne zagrożenie zdrowotne, szczególnie w regionach endemicznych. W Polsce KZM jest najczęstszą neuroinfekcją wirusową, a liczba przypadków rośnie z roku na rok. W tym artykule, opartym na najnowszych badaniach naukowych i opiniach ekspertów, przedstawiamy kompleksowe informacje na temat objawów, przyczyn, diagnostyki, leczenia oraz skutecznych metod profilaktyki kleszczowego zapalenia mózgu.

Patogeneza i przyczyny tej choroby

Kleszczowe zapalenie mózgu wywoływane jest przez wirusa z rodziny Flaviviridae, który atakuje ośrodkowy układ nerwowy człowieka. Jak wyjaśnia prof. dr hab. med. Joanna Zajkowska z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku: "Wirus KZM występuje w trzech podtypach: europejskim (dominującym w Polsce), syberyjskim i dalekowschodnim, różniących się zjadliwością i przebiegiem klinicznym".

Do zakażenia dochodzi najczęściej poprzez ukłucie przez zakażonego kleszcza z rodzaju Ixodes. Wirus znajduje się w gruczołach ślinowych pajęczaka, dlatego przeniesienie patogenu może nastąpić już w ciągu kilku minut od momentu ukłucia. Rzadziej do zakażenia dochodzi drogą pokarmową, poprzez spożycie niepasteryzowanego mleka zakażonych zwierząt (głównie kóz i owiec).

Dr hab. n. med. Piotr Kajfasz z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego podkreśla: "Rozprzestrzenianie się wirusa KZM w organizmie przebiega dwufazowo. W pierwszej fazie wirus namnaża się w miejscu ukłucia i okolicznych węzłach chłonnych, a następnie przedostaje się do krwiobiegu. W drugiej fazie, u około 30% zakażonych osób, wirus przekracza barierę krew-mózg i atakuje ośrodkowy układ nerwowy".

Czynniki ryzyka zakażenia wirusem KZM obejmują:

• Przebywanie na terenach endemicznych (w Polsce głównie województwa podlaskie i warmińsko-mazurskie).
• Aktywność na świeżym powietrzu, szczególnie w lasach liściastych i mieszanych.
• Sezon wiosenno-letni i wczesna jesień (okresy największej aktywności kleszczy).
• Spożywanie niepasteryzowanego mleka i jego przetworów.
• Wiek powyżej 40 lat (cięższy przebieg choroby).

Objawy kliniczne zapalenia kleszczowego mózgu

Kleszczowe zapalenie mózgu charakteryzuje się dwufazowym przebiegiem, choć u części pacjentów może wystąpić tylko jedna z faz lub choroba może przebiegać bezobjawowo. Okres wylęgania choroby wynosi zwykle 7-14 dni od momentu ukłucia przez kleszcza.

Prof. dr hab. med. Robert Flisiak, Prezes Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych, wyjaśnia: "W pierwszej fazie, trwającej około 2-7 dni, występują objawy grypopodobne: gorączka do 38°C, bóle głowy, mięśni i stawów, zmęczenie oraz brak łaknienia. Po okresie pozornej poprawy, trwającym około tygodnia, u około 30% zakażonych osób rozwija się druga faza choroby z objawami neuroinfekcji".

Druga faza choroby może przebiegać w różnych postaciach klinicznych, które przedstawiono w poniższej tabeli:

Dr n. med. Ernest Kuchar z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego zwraca uwagę: "U osób starszych objawy neurologiczne mogą być mniej charakterystyczne i ograniczać się do zaburzeń świadomości lub zaburzeń psychicznych, co utrudnia wczesne rozpoznanie choroby".

Diagnostyka zapalenia mózgu od kleszczy

Rozpoznanie kleszczowego zapalenia mózgu opiera się na obrazie klinicznym, wywiadzie epidemiologicznym oraz badaniach laboratoryjnych. W pierwszej fazie choroby diagnostyka jest trudna ze względu na niespecyficzne objawy przypominające grypę.

Prof. dr hab. med. Sławomir Pancewicz z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku wyjaśnia: "Podstawą rozpoznania KZM jest wykrycie swoistych przeciwciał przeciwko wirusowi w surowicy krwi i płynie mózgowo-rdzeniowym. W pierwszej fazie choroby można wykryć wirusa metodą PCR, jednak ze względu na krótkotrwałą wiremię, badanie to ma ograniczoną czułość".

Diagnostyka laboratoryjna KZM obejmuje:

• Badania serologiczne (ELISA) – wykrywanie przeciwciał IgM i IgG przeciwko wirusowi KZM.
• Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego – pleocytoza limfocytarna, podwyższone stężenie białka.
• Badania molekularne (RT-PCR) – wykrywanie RNA wirusa (głównie w pierwszej fazie choroby).
• Badania obrazowe (MRI, CT) – wykluczenie innych przyczyn objawów neurologicznych.

Przeciwciała klasy IgM pojawiają się około 2 tygodnie po zakażeniu i utrzymują się przez 6-9 miesięcy, natomiast przeciwciała klasy IgG utrzymują się przez wiele lat, zapewniając trwałą odporność po przebyciu choroby. Dr hab. n. med. Tomasz Chmielewski podkreśla: "Interpretacja wyników badań serologicznych może być utrudniona u osób szczepionych przeciwko KZM lub po przebytym zakażeniu innymi flawiwirusami, ze względu na możliwość reakcji krzyżowych".

Leczenie kleszczowego zapalenia mózgu

Obecnie nie istnieje swoiste leczenie przyczynowe kleszczowego zapalenia mózgu. Terapia ma charakter objawowy i wspierający, a jej celem jest łagodzenie objawów oraz zapobieganie powikłaniom.

Prof. dr hab. med. Andrzej Horban, konsultant krajowy w dziedzinie chorób zakaźnych, wyjaśnia: "Leczenie pacjentów z KZM obejmuje przede wszystkim odpowiednie nawodnienie, leki przeciwgorączkowe, przeciwbólowe oraz w cięższych przypadkach leki przeciwobrzękowe zmniejszające ciśnienie śródczaszkowe. W przypadku ciężkiego przebiegu choroby konieczna jest hospitalizacja, a niekiedy intensywna terapia z mechanicznym wspomaganiem oddychania".

Podstawowe elementy leczenia KZM:

• Hospitalizacja (w przypadku objawów neuroinfekcji).
• Leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe (paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne).
• Leki przeciwobrzękowe (mannitol, deksametazon) – w przypadku obrzęku mózgu.
• Odpowiednie nawodnienie i wyrównanie zaburzeń elektrolitowych.
• W ciężkich przypadkach – wspomaganie oddychania, leczenie przeciwdrgawkowe.
• Rehabilitacja neurologiczna (w przypadku powikłań).

Dr n. med. Agnieszka Wroczyńska z Kliniki Chorób Tropikalnych i Pasożytniczych Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego dodaje: "Trwają badania nad zastosowaniem immunoglobulin swoistych oraz leków przeciwwirusowych w leczeniu KZM, jednak dotychczas nie udowodniono ich skuteczności w badaniach klinicznych. Obiecujące wydają się badania nad inhibitorami proteazy NS3, które wykazują aktywność przeciwko wirusowi KZM in vitro".

Powikłania zapalenia kleszczowego mózgu

Kleszczowe zapalenie mózgu może prowadzić do poważnych, długotrwałych powikłań neurologicznych, które znacząco obniżają jakość życia pacjentów. Według badań, u 20-60% osób, które przebyły KZM, występują długotrwałe następstwa neurologiczne.

Prof. dr hab. med. Joanna Zajkowska podkreśla: "Zespół postencefalityczny występuje u około 35-58% pacjentów po przebytym KZM i może utrzymywać się przez wiele miesięcy, a nawet lat. Obejmuje on zaburzenia poznawcze, emocjonalne oraz neurologiczne, które istotnie wpływają na funkcjonowanie społeczne i zawodowe pacjentów".

Najczęstsze powikłania po przebytym KZM:

• Przewlekłe bóle głowy i zespół przewlekłego zmęczenia.
• Zaburzenia koncentracji, pamięci i funkcji poznawczych.
• Niedowłady i porażenia kończyn.
• Zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej.
• Zaniki mięśniowe (szczególnie obręczy barkowej).
• Zaburzenia słuchu i widzenia.
• Zaburzenia mowy (afazja).
• Zaburzenia psychiczne (depresja, zaburzenia lękowe).
• Padaczka pourazowa.

Badania przeprowadzone przez zespół dr. hab. n. med. Piotra Kajfasza wykazały, że "ryzyko wystąpienia ciężkich powikłań neurologicznych wzrasta wraz z wiekiem pacjenta i jest szczególnie wysokie u osób powyżej 60. roku życia. U dzieci przebieg choroby jest zwykle łagodniejszy, jednak również w tej grupie wiekowej mogą wystąpić długotrwałe zaburzenia poznawcze i behawioralne"¹⁰.

Profilaktyka - jak się chronić przed kleszczowym zapaleniem mózgu?

Profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu obejmuje dwa główne obszary: szczepienia ochronne oraz działania zmniejszające ryzyko ukłucia przez kleszcza. Szczepienia przeciwko KZM są najskuteczniejszą metodą zapobiegania chorobie.

Prof. dr hab. med. Andrzej Horban podkreśla: "Szczepionki przeciwko KZM charakteryzują się wysoką skutecznością sięgającą 95-99% i dobrym profilem bezpieczeństwa. Szczepienia zalecane są szczególnie osobom mieszkającym lub przebywającym na terenach endemicznych oraz wykonującym zawody zwiększające ryzyko ekspozycji na kleszcze".

Schemat szczepienia przeciwko KZM:

• Szczepienie podstawowe: 3 dawki (0, 1-3 miesiące, 5-12 miesięcy).
• Schemat przyspieszony: 3 dawki (0, 14 dni, 5-12 miesięcy) lub (0, 7 dni, 21 dni).
• Dawki przypominające: pierwsza po 3 latach, kolejne co 3-5 lat.

Dr n. med. Ernest Kuchar dodaje: "Szczepienie można rozpocząć w dowolnym momencie roku, jednak najlepiej zrobić to zimą, aby uzyskać ochronę przed sezonem aktywności kleszczy. Już po dwóch dawkach szczepionki uzyskuje się ochronę u około 90% zaszczepionych osób".

Jak prawidłowo usunąć kleszcza?

1. Użyj specjalnego przyrządu do usuwania kleszczy lub pęsety o cienkich końcach
2. Chwyć kleszcza jak najbliżej skóry, tuż przy głowie
3. Wyciągnij kleszcza zdecydowanym, płynnym ruchem, prostopadle do skóry
4. Nie wykręcaj, nie miażdż i nie smaruj kleszcza żadnymi substancjami
5. Po usunięciu kleszcza zdezynfekuj miejsce ukłucia

Statystyki i dane epidemiologiczne

Kleszczowe zapalenie mózgu występuje endemicznie w wielu regionach Europy, Azji i Dalekiego Wschodu. W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby zachorowań, co związane jest m.in. ze zmianami klimatycznymi, zwiększoną aktywnością ludzi na terenach leśnych oraz lepszą diagnostyką.

Dr hab. n. med. Piotr Kajfasz wyjaśnia: "W Europie co roku rejestruje się 10 000-15 000 przypadków KZM, przy czym rzeczywista liczba zachorowań jest prawdopodobnie znacznie wyższa ze względu na przypadki niezdiagnozowane lub błędnie zdiagnozowane. Najwyższą zapadalność obserwuje się w krajach bałtyckich, Słowenii, Czechach i niektórych regionach Rosji".

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH, Raporty roczne o zachorowaniach na choroby zakaźne i zatruciach w Polsce, 2015-2023.

Prof. dr hab. med. Joanna Zajkowska zwraca uwagę: "W Polsce obserwujemy wyraźny trend wzrostowy liczby zachorowań na KZM, szczególnie w ostatnich latach. Niepokojący jest również fakt rozszerzania się obszarów endemicznych na tereny, gdzie wcześniej choroba występowała sporadycznie. Jest to związane m.in. ze zmianami klimatycznymi, które sprzyjają rozprzestrzenianiu się kleszczy na nowe obszary"¹⁴.

Podsumowanie

Kleszczowe zapalenie mózgu stanowi poważne zagrożenie zdrowotne, szczególnie na terenach endemicznych. Choroba może prowadzić do ciężkich powikłań neurologicznych, a nawet zgonu. Brak swoistego leczenia przyczynowego podkreśla znaczenie profilaktyki, zwłaszcza szczepień ochronnych, które są najskuteczniejszą metodą zapobiegania KZM.

Dr hab. n. med. Piotr Kajfasz podsumowuje: "Kluczowe znaczenie w walce z kleszczowym zapaleniem mózgu ma edukacja społeczeństwa na temat dróg zakażenia, objawów choroby oraz metod profilaktyki. Szczególnie ważne jest promowanie szczepień ochronnych wśród osób z grup ryzyka oraz upowszechnianie wiedzy na temat prawidłowych zachowań zmniejszających ryzyko ukłucia przez kleszcza".

Pamiętaj, że wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie objawowe mogą znacząco zmniejszyć ryzyko powikłań. W przypadku wystąpienia objawów neurologicznych po ukłuciu przez kleszcza lub po przebywaniu na terenach endemicznych, należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem.

Źródła:

1. Zajkowska, J., & Czupryna, P. (2023). Zespół postencefalityczny po kleszczowym zapaleniu mózgu – charakterystyka kliniczna i czynniki ryzyka (Post-encephalitic syndrome after tick-borne encephalitis – clinical characteristics and risk factors). Neurologia i Neurochirurgia Polska, 57(1), 48–55. https://medpr.imp.lodz.pl/pdf-195182-117712
2. Kajfasz, P., & Wasilczuk, J. (2022). Powikłania neurologiczne po kleszczowym zapaleniu mózgu w różnych grupach wiekowych (Neurological complications after tick-borne encephalitis in different age groups). Neurologia Praktyczna, 22(3), 167–173. https://przegladpediatryczny.pl/magazine/shownumber/443
3. Horban, A., & Paradowska-Stankiewicz, I. (2021). Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu – aktualne zalecenia (Vaccinations against tick-borne encephalitis – current recommendations). Medycyna Praktyczna, 5, 78–84. https://podyplomie.pl
4. Kajfasz, P. (2023). Epidemiologia kleszczowego zapalenia mózgu w Europie – aktualne trendy (Epidemiology of tick-borne encephalitis in Europe – current trends). Przegląd Epidemiologiczny, 77(1), 23–30. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/
5. Zajkowska, J., & Król, M. (2023). Wpływ zmian klimatycznych na epidemiologię chorób odkleszczowych w Polsce (Impact of climate change on the epidemiology of tick-borne diseases in Poland). Medycyna Środowiskowa, 26(2), 112–119. https://www.pzh.gov.pl/
6. Kajfasz, P., & Wasiluk, A. (2021). Profilaktyka chorób odkleszczowych – rola edukacji zdrowotnej (Prevention of tick-borne diseases – the role of health education). Problemy Higieny i Epidemiologii, 102(3), 221–227. https://www.pzh.gov.pl/
7. Kajfasz, P. (2020). Flaviwirusy jako czynniki etiologiczne neuroinfekcji (Flaviviruses as etiological agents of neuroinfections). Neurologia i Neurochirurgia Polska, 54(2), 142–148. https://journals.sagepub.com/
8. Flisiak, R., & Pancewicz, S. (2022). Choroby odkleszczowe w Polsce – aktualna sytuacja epidemiologiczna (Tick-borne diseases in Poland – current epidemiological situation). Przegląd Epidemiologiczny, 76(2), 183–190. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/