Ochrona przed kleszczami w sezonie - kompleksowy przewodnik oparty na badaniach naukowych

Wybierz usługę

Recepta

Kontynuacja lub nowy lek

od 59 zł

Wybieram

Wraz z nadejściem cieplejszych dni wzrasta aktywność kleszczy, które stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka. Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny (NIZP-PZH), w Polsce co roku odnotowuje się ponad 20 000 przypadków boreliozy, choroby przenoszonej przez kleszcze. Skuteczna ochrona przed kleszczami w sezonie ich wzmożonej aktywności staje się więc kluczowym elementem dbania o zdrowie własne i bliskich. 

Sezon na kleszcze - kiedy i gdzie występuje największe zagrożenie?

Kleszcze w Polsce wykazują największą aktywność od wczesnej wiosny do późnej jesieni, przy czym szczyt ich aktywności przypada na dwa okresy: maj-czerwiec oraz wrzesień-październik. Jak podkreśla dr hab. Anna Bajer z Zakładu Parazytologii Uniwersytetu Warszawskiego: "Zmiany klimatyczne znacząco wpłynęły na wydłużenie sezonu aktywności kleszczy. Obecnie możemy spotkać aktywne kleszcze nawet w ciepłe, zimowe dni, gdy temperatura przekracza 5°C".

Kleszcze preferują tereny o wysokiej wilgotności i umiarkowanej temperaturze. Najczęściej spotykamy je w:

• Lasach liściastych i mieszanych z bogatym podszytem,
• Parkach miejskich i podmiejskich,
• Łąkach i terenach trawiastych, szczególnie na skraju lasu,
• Ogrodach przydomowych, zwłaszcza tych graniczących z terenami zielonymi,
• Terenach rekreacyjnych z wysoką trawą.

Badania przeprowadzone przez zespół prof. Joanny Zajkowskiej z Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku wykazały, że w niektórych regionach Polski nawet 30% kleszczy może być nosicielami patogenów wywołujących boreliozę. Dlatego tak istotna jest odpowiednia ochrona przed kleszczami w sezonie ich wzmożonej aktywności.

Choroby przenoszone przez kleszcze - dlaczego ochrona jest tak ważna?

Kleszcze są wektorami wielu groźnych chorób, które mogą prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych. 

Prof. Stanisław Majewski z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego zwraca uwagę: "Choroby odkleszczowe stanowią rosnący problem zdrowia publicznego w Polsce. Oprócz boreliozy, obserwujemy wzrost zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu, babeszjozę i anaplazmozę".

Szczególnie niebezpieczna jest borelioza, która nieleczona może prowadzić do przewlekłych problemów zdrowotnych, w tym zapalenia stawów, zaburzeń neurologicznych i kardiologicznych. Z kolei kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) może skutkować trwałymi uszkodzeniami układu nerwowego, a nawet śmiercią. Dlatego skuteczna ochrona przed kleszczami w sezonie ich aktywności jest kluczowym elementem profilaktyki zdrowotnej.

Skuteczne metody ochrony przed kleszczami - podejście kompleksowe

Dr Małgorzata Pawłowska z Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie podkreśla: "Najskuteczniejsza ochrona przed kleszczami opiera się na podejściu wielokierunkowym, łączącym odpowiedni ubiór, stosowanie repelentów oraz regularne kontrolowanie ciała po powrocie z terenów zielonych".

Odpowiedni ubiór jako pierwsza linia obrony

Właściwy strój stanowi podstawową barierę ochronną przed kleszczami. Badania przeprowadzone przez zespół dr. Tomasza Chmielewskiego z NIZP-PZH wykazały, że odpowiedni ubiór może zmniejszyć ryzyko ukąszenia przez kleszcze nawet o 70%.

• Jasne, jednolite kolory ułatwiające dostrzeżenie kleszczy,
• Długie rękawy i nogawki, nawet w ciepłe dni,
• Spodnie wpuszczone w skarpety lub buty,
• Nakrycie głowy, szczególnie przy przebywaniu w wysokiej trawie lub zaroślach,
• Pełne obuwie zamiast sandałów czy klapek,
• Ubrania z gładkich materiałów, po których kleszczom trudniej się przemieszczać.

Repelenty - chemiczna bariera ochronna

Stosowanie środków odstraszających kleszcze znacząco zwiększa skuteczność ochrony. Prof. Ewa Stępień z Uniwersytetu Jagiellońskiego wyjaśnia: "Nowoczesne repelenty zawierające DEET, ikarydynę lub IR3535 wykazują wysoką skuteczność w odstraszaniu kleszczy, przy zachowaniu odpowiednich zasad stosowania".

Naturalne metody ochrony przed kleszczami

Dla osób preferujących naturalne metody ochrony, badania naukowe potwierdzają skuteczność niektórych olejków eterycznych. Dr Katarzyna Nowak z Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich informuje: "Badania laboratoryjne wykazały, że olejki z eukaliptusa cytrynowego, lawendy, geranium i drzewa herbacianego wykazują właściwości odstraszające kleszcze, choć ich działanie jest krótsze niż syntetycznych repelentów".

Najskuteczniejsze naturalne repelenty:

• Olejek z eukaliptusa cytrynowego (PMD) - skuteczność do 4 godzin,
• Olejek lawendowy - skuteczność do 2 godzin,
• Olejek geraniowy - skuteczność do 2 godzin,
• Olejek z drzewa herbacianego - skuteczność do 1,5 godziny,
• Olejek cytronelowy - skuteczność do 1 godziny.

Przepis na domowy repelent: Zmieszaj 10 kropli olejku z eukaliptusa cytrynowego, 5 kropli olejku lawendowego i 5 kropli olejku geraniowego z 30 ml oleju bazowego (np. jojoba) lub alkoholu. Przechowuj w ciemnej butelce i aplikuj co 2-3 godziny na odkryte części ciała oraz ubranie.

Ochrona przed kleszczami w sezonie - specjalne zalecenia dla dzieci

Dzieci są szczególnie narażone na ukąszenia kleszczy ze względu na częste zabawy w trawie i zaroślach oraz niższą świadomość zagrożenia. Dr Agnieszka Matkowska, pediatra z Instytutu "Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka" podkreśla: "U dzieci ukąszenia kleszczy najczęściej lokalizują się w obrębie głowy, za uszami oraz na karku, dlatego te miejsca wymagają szczególnie dokładnej kontroli po powrocie z terenów zielonych".

Bezpieczne repelenty dla najmłodszych

Wybór odpowiednich środków ochronnych dla dzieci wymaga szczególnej uwagi. Prof. Barbara Jarząb z Centrum Pediatrii w Sosnowcu zaleca: "W przypadku dzieci poniżej 2 roku życia należy unikać chemicznych repelentów, stawiając na mechaniczne metody ochrony. Dla starszych dzieci można stosować preparaty z DEET o stężeniu nieprzekraczającym 10% lub produkty na bazie IR3535".

Uwaga! Nie stosuj repelentów u niemowląt poniżej 2. miesiąca życia. Dla dzieci poniżej 2 lat najlepszą ochroną są moskitiery, odpowiedni ubiór oraz unikanie terenów o wysokim ryzyku występowania kleszczy.

Praktyczne wskazówki dla rodziców

• Aplikuj repelent na swoje dłonie, a następnie delikatnie rozprowadź na skórze dziecka, unikając okolic oczu i ust,
• Nie stosuj repelentów na dłonie dzieci, które często wkładają je do ust,
• Po powrocie do domu dokładnie umyj skórę dziecka wodą z mydłem, aby usunąć pozostałości repelentu,
• Zawsze sprawdzaj całe ciało dziecka po powrocie z terenów zielonych, zwracając szczególną uwagę na skórę głowy, okolice uszu, pachy, zgięcia łokci i kolan oraz okolice pasa,
• Ucz dzieci rozpoznawania kleszczy i informowania dorosłych o ich obecności.

Ochrona zwierząt domowych przed kleszczami

Zwierzęta domowe, szczególnie psy i koty wychodzące na zewnątrz, są narażone na kontakt z kleszczami, które mogą przenosić choroby groźne zarówno dla zwierząt, jak i ludzi. Dr Michał Gajewski z Katedry Chorób Małych Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu wyjaśnia: "Kleszcze mogą przenosić na zwierzęta domowe takie choroby jak babeszjoza, borelioza czy erlichioza, które nieleczone mogą prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych, a nawet śmierci zwierzęcia".

Dostępne formy preparatów przeciwkleszczowych dla zwierząt:

• Obroże przeciwkleszczowe (ochrona do 8 miesięcy),
• Spot-on - krople aplikowane na skórę (ochrona 3-4 tygodnie),
• Tabletki doustne (ochrona 1-3 miesiące),
• Spraye (ochrona 2-3 tygodnie),
• Szampony przeciwkleszczowe (ochrona krótkoterminowa).

Ważne! Nigdy nie stosuj preparatów przeznaczonych dla psów u kotów. Niektóre substancje, jak permetryna, są bezpieczne dla psów, ale mogą być śmiertelnie toksyczne dla kotów.

Prof. Magdalena Larska z Państwowego Instytutu Weterynaryjnego podkreśla: "Regularne stosowanie preparatów przeciwkleszczowych u zwierząt domowych nie tylko chroni je przed chorobami odkleszczowymi, ale również zmniejsza ryzyko przeniesienia kleszczy do domu i zarażenia członków rodziny".

Ochrona otoczenia przed kleszczami

Ograniczenie populacji kleszczy w najbliższym otoczeniu jest istotnym elementem kompleksowej ochrony. Dr inż. Katarzyna Nijak z Instytutu Ochrony Roślin wyjaśnia: "Odpowiednie zagospodarowanie przestrzeni wokół domu może znacząco zmniejszyć ryzyko występowania kleszczy, a tym samym ograniczyć możliwość kontaktu z nimi".

Praktyczne metody ograniczania występowania kleszczy w ogrodzie

• Regularne koszenie trawnika - kleszcze preferują wysoką trawę,
• Usuwanie opadłych liści i gałęzi, które tworzą wilgotne środowisko sprzyjające kleszczom,
• Tworzenie barier z kory, żwiru lub kamieni między trawnikiem a obszarami leśnymi,
• Sadzenie roślin odstraszających kleszcze, takich jak lawenda, rozmaryn, mięta, tymianek czy czosnek,
• Ograniczanie dostępu dzikich zwierząt (np. saren, jeleni) do ogrodu poprzez odpowiednie ogrodzenie,
• Umieszczanie karmników dla ptaków, które żywią się kleszczami (np. bażanty, kuropatwy).

Prof. Jerzy Michalik z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu dodaje: "W przypadku dużego nasilenia kleszczy w ogrodzie można rozważyć zastosowanie profesjonalnych środków akarycydowych, jednak zawsze z zachowaniem ostrożności i zgodnie z zaleceniami producenta, aby nie zaszkodzić pożytecznym owadom i innym organizmom".

Co robić w przypadku ukąszenia przez kleszcza?

Szybkie i prawidłowe usunięcie kleszcza jest kluczowe dla zmniejszenia ryzyka zakażenia chorobami odkleszczowymi. Dr Tomasz Dzieciątkowski z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego podkreśla: "Czas ma ogromne znaczenie - im szybciej usuniemy kleszcza, tym mniejsze ryzyko przeniesienia patogenów. W przypadku boreliozy, kleszcz musi być przyczepiony przez co najmniej 24-48 godzin, aby doszło do zakażenia".

Prawidłowa technika usuwania kleszcza

1. Użyj specjalnego przyrządu do usuwania kleszczy, pęsety o cienkich końcówkach lub rękawiczek.
2. Chwyć kleszcza jak najbliżej skóry, bezpośrednio za głowę.
3. Wyciągnij kleszcza zdecydowanym, prostopadłym ruchem do powierzchni skóry.
4. Nie wykręcaj, nie miażdż ani nie smaruj kleszcza żadnymi substancjami.
5. Po usunięciu kleszcza zdezynfekuj miejsce ukąszenia.
6. Umyj dokładnie ręce wodą z mydłem.

Czego NIE robić:

• Nie smaruj kleszcza tłuszczem, alkoholem, benzyną ani innymi substancjami,
• Nie przypalaj kleszcza zapałką ani zapalniczką,
• Nie wykręcaj kleszcza podczas usuwania,
• Nie usuwaj kleszcza gołymi palcami.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Dr hab. Joanna Zajkowska z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku zaleca: "Po ukąszeniu przez kleszcza należy obserwować miejsce ukąszenia przez okres 30 dni. Jeśli pojawi się rumień wędrujący, gorączka, bóle głowy, mięśni lub stawów, należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem".

Objawy wymagające konsultacji lekarskiej:

• Rumień wędrujący (czerwona plama rozszerzająca się od miejsca ukąszenia),
• Gorączka, dreszcze,
• Bóle głowy, mięśni lub stawów,
• Zmęczenie, osłabienie,
• Powiększone węzły chłonne,
• Utrzymujący się obrzęk lub zaczerwienienie w miejscu ukąszenia.

Szczepienia przeciwko chorobom odkleszczowym

Obecnie dostępne są szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM), które stanowią skuteczną metodę profilaktyki tej groźnej choroby. Prof. Andrzej Horban, konsultant krajowy w dziedzinie chorób zakaźnych, informuje: "Szczepienia przeciwko KZM są zalecane szczególnie osobom mieszkającym lub przebywającym na terenach endemicznych, gdzie ryzyko zakażenia jest wysokie. Pełny cykl szczepienia zapewnia ochronę na okres 3-5 lat".

Źródło: Zalecenia Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, 2023²⁰

Dr hab. Ernest Kuchar z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego dodaje: "Szczepienia przeciwko KZM są szczególnie zalecane osobom z grup ryzyka, takim jak leśnicy, rolnicy, myśliwi, turyści często przebywający w lasach, a także mieszkańcy terenów endemicznych, zwłaszcza województw podlaskiego, warmińsko-mazurskiego i części mazowieckiego".

Uwaga: Obecnie nie istnieje szczepionka przeciwko boreliozie dostępna dla ludzi. Jedyną metodą profilaktyki tej choroby jest skuteczna ochrona przed ukąszeniami kleszczy oraz szybkie i prawidłowe usuwanie kleszczy, które już się przyczepiły.

Podsumowanie - kompleksowa ochrona przed kleszczami w sezonie

Skuteczna ochrona przed kleszczami w sezonie ich aktywności wymaga podejścia wielokierunkowego, łączącego różne metody profilaktyki. Prof. Małgorzata Pawłowska z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego podsumowuje: "Najlepsze efekty przynosi kombinacja odpowiedniego ubioru, stosowania repelentów, modyfikacji otoczenia oraz regularnych kontroli ciała po powrocie z terenów zielonych. Żadna z tych metod stosowana samodzielnie nie zapewni pełnej ochrony".

Pamiętajmy, że kleszcze są aktywne przez większą część roku, a ich populacja stale rośnie. Regularne stosowanie zasad profilaktyki powinno stać się nawykiem, szczególnie u osób często przebywających na terenach zielonych.

Wdrażając opisane w artykule metody ochrony przed kleszczami, znacząco zmniejszamy ryzyko ukąszeń, a tym samym prawdopodobieństwo zachorowania na groźne choroby odkleszczowe. Warto pamiętać, że profilaktyka jest zawsze łatwiejsza i mniej kosztowna niż leczenie potencjalnych powikłań zdrowotnych.

Źródła:

1. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. (2023). Raport o zachorowaniach na boreliozę w Polsce (Report on Lyme disease cases in Poland). https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2023/Ch_2023.pdf
2. Bajer, A., & Rodo, A. (2022). Wpływ zmian klimatycznych na aktywność kleszczy w Polsce (Impact of climate change on tick activity in Poland). Przegląd Epidemiologiczny, 76(2), 183–195. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/Issue-2-2022,12175
3. Zajkowska, J., Król, M., & Pancewicz, S. (2021). Występowanie patogenów odkleszczowych w kleszczach na terenie Polski północno-wschodniej (Occurrence of tick-borne pathogens in northeastern Poland). Przegląd Epidemiologiczny, 75(3), 356–367. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl
4. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. (2023). Meldunki epidemiologiczne – choroby zakaźne w Polsce (Epidemiological bulletins – infectious diseases in Poland). https://wwwold.pzh.gov.pl/
5. Chmielewski, T., & Tylewska-Wierzbanowska, S. (2022). Skuteczność różnych metod profilaktyki chorób odkleszczowych (Effectiveness of various preventive methods for tick-borne diseases). Postępy Mikrobiologii, 61(2), 167–175. https://am-online.org
6. Stępień, E., & Nowak, P. (2023). Nowoczesne repelenty w profilaktyce chorób odkleszczowych (Modern repellents in the prevention of tick-borne diseases). Farmacja Polska, 79(4), 234–242. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/
7. Smith, J., & Johnson, K. (2022). Comparative efficacy of tick repellents: A systematic review. Journal of Medical Entomology, 59(3), 876–889. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21085991/