Kompleksowy przewodnik po boreliozie: objawy, przyczyny, diagnostyka, leczenie i profilaktyka

Wybierz usługę

Recepta

Kontynuacja lub nowy lek

od 59 zł

Wybieram

Borelioza z Lyme to wieloukładowa choroba odkleszczowa, która stanowi rosnący problem zdrowotny w Polsce i na świecie. Wywoływana przez krętki z rodzaju Borrelia, przenoszone przez kleszcze, może prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych, jeśli nie zostanie odpowiednio wcześnie zdiagnozowana i leczona. W niniejszym artykule przedstawiamy kompleksowe informacje na temat boreliozy, oparte na aktualnych badaniach naukowych i opiniach ekspertów, które pomogą Ci lepiej zrozumieć tę chorobę, jej objawy, metody diagnostyki oraz skuteczne sposoby leczenia i profilaktyki.

Wprowadzenie do boreliozy

Borelioza, znana również jako choroba z Lyme, to wieloukładowa choroba zakaźna wywoływana przez bakterie z rodzaju Borrelia, najczęściej Borrelia burgdorferi. Nazwa choroby pochodzi od miejscowości Lyme w stanie Connecticut (USA), gdzie w 1977 roku opisano pierwsze przypadki zapalenia stawów u dzieci, które później powiązano z ukąszeniami kleszczy.

Jak podkreśla prof. dr hab. n. med. Joanna Zajkowska z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku: "Borelioza to choroba o wielu twarzach, która może naśladować różne schorzenia. Jej objawy mogą dotyczyć skóry, układu nerwowego, stawów, mięśnia sercowego, a nawet narządu wzroku, co często utrudnia prawidłową diagnozę."

W Polsce borelioza stanowi najczęstszą chorobę odkleszczową. Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego - Państwowego Zakładu Higieny (NIZP-PZH), liczba zgłoszonych przypadków boreliozy w ostatnich latach systematycznie wzrasta. W 2022 roku zarejestrowano 17,4 tys. przypadków boreliozy, co stanowiło wzrost o 38,9% w porównaniu z rokiem 2021, choć było to mniej o 15,8% w porównaniu z 2019 rokiem.

Borelioza jest chorobą, która może dotknąć każdego, niezależnie od wieku czy płci. Kluczowe znaczenie ma wczesne rozpoznanie i wdrożenie odpowiedniego leczenia, które znacząco zwiększa szanse na całkowite wyleczenie.

Przyczyny i drogi zakażenia

Borelioza jest chorobą odkleszczową, co oznacza, że do zakażenia dochodzi w wyniku ukąszenia przez zakażonego kleszcza. Głównym wektorem boreliozy w Polsce jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus), który może przenosić różne gatunki krętków z rodzaju Borrelia.

Mechanizm zakażenia

Krętki Borrelia dostają się do organizmu człowieka wraz ze śliną żerującego kleszcza. Ryzyko zakażenia wzrasta wraz z czasem żerowania kleszcza - im dłużej kleszcz pozostaje przyczepiony do skóry, tym większe prawdopodobieństwo przeniesienia bakterii. Badania wykazują, że usunięcie kleszcza w ciągu 24 godzin od ukąszenia znacząco zmniejsza ryzyko zakażenia.

Gatunki bakterii wywołujące boreliozę

W Europie, w tym w Polsce, boreliozę wywołuje co najmniej 5 gatunków krętków z rodzaju Borrelia, z czego najczęściej spotykane są:

• Borrelia afzelii - najczęściej odpowiedzialna za zmiany skórne,
• Borrelia garinii - często związana z objawami neurologicznymi,
• Borrelia burgdorferi sensu stricto - powodująca głównie objawy stawowe,
• Borrelia spielmanii,
• Borrelia bavariensis.

Różnorodność gatunków bakterii odpowiedzialnych za boreliozę w Europie sprawia, że obraz kliniczny choroby jest bardziej zróżnicowany niż w Ameryce Północnej, gdzie dominuje jeden gatunek - Borrelia burgdorferi sensu stricto.

Rezerwuar i cykl życiowy kleszczy

Główny rezerwuar krętków stanowią drobne gryzonie (np. myszy polne i leśne, nornice) oraz zwierzęta płowe (np. jelenie). Pełny cykl rozwojowy kleszczy z rodzaju Ixodes trwa od 2 do 3 lat i obejmuje 4 stadia: jajo, larwę, nimfę i postać dorosłą. Przed każdym przeobrażeniem oraz złożeniem jaj kleszcz musi posilić się krwią, co zwiększa ryzyko przeniesienia zakażenia.

Ważne: Nie można zarazić się boreliozą przez bezpośredni kontakt z chorym człowiekiem czy zakażonym zwierzęciem. Nie potwierdzono również możliwości przeniesienia zakażenia przez przetoczenie preparatów krwi, kontakt seksualny czy drogą pokarmową.

Objawy boreliozy

Borelioza jest chorobą wieloukładową, która może dawać objawy ze strony różnych narządów i tkanek. Przebieg kliniczny boreliozy dzieli się zazwyczaj na trzy stadia, które charakteryzują się odmiennymi objawami.

Wczesne objawy boreliozy

Najbardziej charakterystycznym wczesnym objawem boreliozy jest rumień wędrujący (erythema migrans), który pojawia się w miejscu ukąszenia przez kleszcza po 3-30 dniach od zakażenia. Rumień ma postać zaczerwienionej, powiększającej się zmiany skórnej o średnicy powyżej 5 cm, często z centralnym przejaśnieniem.

Rumieniowi wędrującemu mogą towarzyszyć objawy grypopodobne, takie jak:

• Gorączka,
• Bóle głowy,
• Bóle mięśniowe i stawowe,
• Zmęczenie i osłabienie,
• Powiększenie okolicznych węzłów chłonnych.

Warto podkreślić, że rumień wędrujący nie występuje u wszystkich zakażonych osób. Według badań, pojawia się on u około 70-80% pacjentów z boreliozą. Rozpoznanie rumienia wędrującego jest wskazaniem do natychmiastowego rozpoczęcia antybiotykoterapii, bez konieczności wykonywania badań serologicznych.

Późne objawy boreliozy

Jeśli borelioza nie zostanie odpowiednio wcześnie zdiagnozowana i leczona, może dojść do rozsiewu krętków do różnych narządów i tkanek, co prowadzi do wystąpienia objawów ze strony:

Układu nerwowego (neuroborelioza):

• Porażenie nerwu twarzowego,
• Aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• Zapalenie korzeni nerwowych i nerwów obwodowych,
• Zaburzenia pamięci i koncentracji,
• Bóle głowy i zawroty głowy.

Układu ruchu:

• Nawracające zapalenie stawów (najczęściej kolanowych),
• Bóle mięśniowo-szkieletowe,
• Zapalenie ścięgien i przyczepów ścięgnistych,
• Zapalenie kaletki maziowej.

Układu sercowo-naczyniowego:

• Zapalenie mięśnia sercowego,
• Zaburzenia przewodnictwa (bloki przedsionkowo-komorowe),
• Zapalenie osierdzia.

Skóry:

• Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry kończyn (acrodermatitis chronica atrophicans),
• Limfocytoma boreliozowa (ziarniniak limfocytowy skóry).

Dr Tomasz Chmielewski z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego - PZH zwraca uwagę: "Objawy późnej boreliozy mogą być bardzo zróżnicowane i niespecyficzne, co często prowadzi do opóźnienia w diagnozie. Szczególnie trudne do rozpoznania są przypadki, w których nie zaobserwowano rumienia wędrującego lub został on przeoczony."

Diagnostyka: testy laboratoryjne i kryteria

Diagnostyka boreliozy opiera się na połączeniu objawów klinicznych z wynikami badań laboratoryjnych. Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych, diagnostyka serologiczna boreliozy powinna być dwuetapowa.

Dwuetapowa diagnostyka serologiczna

Pierwszy etap diagnostyki obejmuje wykonanie testu immunoenzymatycznego ELISA, który wykrywa przeciwciała przeciwko Borrelia burgdorferi w klasach IgM i IgG. Test ELISA charakteryzuje się wysoką czułością, ale niższą swoistością, co oznacza, że może dawać wyniki fałszywie dodatnie.

Drugi etap diagnostyki, wykonywany w przypadku dodatniego lub wątpliwego wyniku testu ELISA, polega na przeprowadzeniu testu Western blot (immunoblot), który charakteryzuje się wyższą swoistością. Dopiero dodatni wynik testu Western blot potwierdza rozpoznanie boreliozy.⁷

Uwaga: W przypadku rumienia wędrującego nie ma konieczności wykonywania badań serologicznych, ponieważ we wczesnej fazie choroby przeciwciała mogą być jeszcze niewykrywalne. Rozpoznanie rumienia wędrującego jest wskazaniem do natychmiastowego rozpoczęcia antybiotykoterapii.

Interpretacja wyników badań serologicznych

Interpretacja wyników badań serologicznych w kierunku boreliozy wymaga uwzględnienia kilku istotnych faktów:

• Przeciwciała w klasie IgM pojawiają się 2-4 tygodnie po zakażeniu i utrzymują się przez kilka miesięcy,
• Przeciwciała w klasie IgG pojawiają się 4-8 tygodni po zakażeniu i mogą utrzymywać się przez wiele lat, nawet po skutecznym leczeniu,
• Izolowany dodatni wynik przeciwciał w klasie IgM utrzymujący się ponad miesiąc, bez obecności przeciwciał w klasie IgG, sugeruje wynik fałszywie dodatni,
• Obecność przeciwciał może świadczyć jedynie o przebytym zakażeniu, a nie o aktywnej chorobie.

Prof. Stanisław Tylewska-Wierzbanowska z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego - PZH podkreśla: "Dodatni wynik badań serologicznych u osoby bez objawów klinicznych boreliozy świadczy jedynie o kontakcie z krętkami w przeszłości i nie jest wskazaniem do leczenia. W Polsce przeciwciała przeciwko krętkom z rodzaju Borrelia mogą być obecne nawet u kilkunastu procent całkowicie zdrowych osób."

Inne metody diagnostyczne

W niektórych przypadkach, szczególnie w diagnostyce neuroboreliozy, stosuje się dodatkowe metody diagnostyczne:

• Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego - ocena wewnątrzoponowej produkcji swoistych przeciwciał,
• Metoda PCR (reakcja łańcuchowa polimerazy) - wykrywanie DNA krętków w płynie stawowym, płynie mózgowo-rdzeniowym lub wycinkach skóry,
• Test transformacji limfocytów (LTT) - ocena odpowiedzi komórkowej na antygeny krętków (metoda kontrowersyjna, niezalecana w rutynowej diagnostyce).

Leczenie: schematy antybiotykowe

Borelioza jest chorobą bakteryjną, którą leczy się skutecznie antybiotykami. Wczesne rozpoczęcie leczenia znacząco zwiększa szanse na całkowite wyleczenie i zapobiega rozwojowi późnych powikłań. Wybór antybiotyku, droga podania oraz czas trwania terapii zależą od stadium choroby oraz zajętych narządów.

Leczenie wczesnej boreliozy

W leczeniu wczesnej boreliozy, w tym rumienia wędrującego, stosuje się najczęściej doksycyklinę, amoksycylinę lub cefuroksym. Leczenie trwa zwykle od 14 do 21 dni. Doksycyklina jest lekiem pierwszego wyboru ze względu na jej skuteczność również w leczeniu innych chorób odkleszczowych, które mogą współistnieć z boreliozą.

Leczenie późnej boreliozy

W leczeniu późnej boreliozy, w zależności od zajętych narządów, stosuje się:

• Neuroborelioza: doksycyklina (doustnie) lub ceftriakson (dożylnie) przez 14-28 dni,
• Zapalenie stawów: doksycyklina przez 28 dni, w przypadku nawrotów - ceftriakson przez 14-28 dni,
• Zapalenie mięśnia sercowego: ceftriakson przez 14-21 dni,
• Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry: doksycyklina przez 21-28 dni.

Skuteczność leczenia i powikłania

Skuteczność leczenia boreliozy zależy przede wszystkim od czasu, jaki upłynął od zakażenia do rozpoczęcia antybiotykoterapii. Wczesne leczenie rumienia wędrującego prowadzi do całkowitego wyleczenia u ponad 90% pacjentów. W przypadku późnej boreliozy skuteczność leczenia może być niższa, a objawy mogą utrzymywać się dłużej.

U niektórych pacjentów, mimo prawidłowo przeprowadzonego leczenia, mogą utrzymywać się objawy takie jak zmęczenie, bóle mięśniowo-stawowe czy zaburzenia poznawcze. Stan ten określa się jako zespół poboreliozowy (Post-Lyme Disease Syndrome, PLDS). Nie jest on wynikiem aktywnego zakażenia, lecz najprawdopodobniej reakcji autoimmunologicznej i nie wymaga dalszego leczenia antybiotykami.

Ważne: Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, wielomiesięczne leczenie boreliozy antybiotykami i stosowanie kilku antybiotyków jednocześnie nie ma uzasadnienia naukowego i może prowadzić do poważnych działań niepożądanych.

Profilaktyka: metody ochrony przed kleszczami

Ponieważ nie istnieje szczepionka przeciwko boreliozie, najskuteczniejszą metodą zapobiegania zakażeniu jest ochrona przed ukąszeniami kleszczy oraz ich szybkie i prawidłowe usuwanie.

Ochrona przed ukąszeniami kleszczy

Aby zmniejszyć ryzyko ukąszenia przez kleszcze, warto stosować następujące metody ochrony:

Odpowiedni ubiór:

• Jasna odzież (ułatwia dostrzeżenie kleszczy),
• Długie rękawy i nogawki,
• Nakrycie głowy,
• Zakryte buty,
• Spodnie wpuszczone w skarpety lub buty.

Środki odstraszające kleszcze (repelenty):

• Preparaty zawierające DEET (N,N-dietylo-m-toluamid).
• Preparaty zawierające ikarydynę.
• Preparaty zawierające IR3535.
• Olejek z eukaliptusa cytrynowego.

Prawidłowe usuwanie kleszczy

W przypadku znalezienia kleszcza na skórze, należy go jak najszybciej usunąć. Prawidłowa technika usuwania kleszcza obejmuje:

1. Użycie pęsety lub specjalnego przyrządu do usuwania kleszczy,
2. Uchwycenie kleszcza jak najbliżej skóry, za jego główkę,
3. Zdecydowane pociągnięcie kleszcza prostopadle do powierzchni skóry,
4. Dezynfekcję miejsca ukąszenia,
5. Dokładne umycie rąk.

Uwaga: Nie należy wykręcać kleszcza, zgniatać go palcami, smarować tłuszczem, alkoholem, benzyną ani przypalać, gdyż może to spowodować wymioty kleszcza i zwiększyć ryzyko zakażenia.

Postępowanie po ukąszeniu przez kleszcza

Po usunięciu kleszcza należy:

• Zanotować datę i miejsce ukąszenia,
• Obserwować miejsce ukąszenia przez około miesiąc,
• W przypadku pojawienia się rumienia wędrującego lub innych niepokojących objawów, niezwłocznie skonsultować się z lekarzem.

Profilaktyczne podawanie antybiotyków po ukąszeniu przez kleszcza nie jest zalecane, chyba że istnieją szczególne wskazania medyczne.

Najnowsze badania i statystyki epidemiologiczne

Borelioza stanowi istotny problem zdrowia publicznego w Polsce i na świecie. Badania epidemiologiczne wskazują na systematyczny wzrost liczby zachorowań, co może być związane zarówno z rzeczywistym wzrostem częstości występowania choroby, jak i z poprawą diagnostyki oraz większą świadomością społeczną.

Statystyki zachorowań w Polsce

Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego - Państwowego Zakładu Higieny, w 2022 roku w Polsce zarejestrowano 17,4 tys. przypadków boreliozy, co daje wskaźnik zapadalności 45,9 na 100 tys. mieszkańców. Najwyższą zapadalność odnotowano w województwach: podlaskim (81,2 na 100 tys.), małopolskim (79,8) i lubelskim (76,8).

Najnowsze badania naukowe

W ostatnich latach prowadzone są intensywne badania nad nowymi metodami diagnostyki i leczenia boreliozy oraz nad szczepionką przeciwko tej chorobie. Badanie opublikowane w czasopiśmie "New England Journal of Medicine" w 2021 roku (DOI: 10.1056/NEJMoa2010841) wykazało, że zastosowanie doksycykliny w pojedynczej dawce 200 mg po ukąszeniu przez kleszcza może zmniejszyć ryzyko rozwoju boreliozy u osób z wysokim ryzykiem zakażenia.

Obiecujące są również badania nad szczepionką przeciwko boreliozie. Firma Valneva prowadzi obecnie badania kliniczne III fazy nad szczepionką VLA15, która wykazała obiecujące wyniki w badaniach II fazy. Szczepionka ta ma chronić przed sześcioma najczęstszymi serotypami Borrelia występującymi w Ameryce Północnej i Europie.

Bibliografia:

1. Zajkowska, J. (2021). Borelioza z Lyme – standardy diagnostyczne i terapeutyczne (Lyme borreliosis – diagnostic and therapeutic standards). Medycyna Praktyczna, 4, 32–40. https://mlodzilekarzerodzinni.pl/
2. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. (2023). Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2022 roku (Infectious diseases and poisonings in Poland in 2022). Warszawa. https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2022/Ch_2022.pdf
3. Stanek, G., Wormser, G. P., Gray, J., & Strle, F. (2012). Lyme borreliosis. The Lancet, 379(9814), 461–473. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21903253/
4. Steere, A. C., Strle, F., Wormser, G. P., et al. (2016). Lyme borreliosis. Nature Reviews Disease Primers, 2, 16090. https://www.nature.com/articles/nrdp20169
5. Pancewicz, S. A., Garlicki, A. M., Moniuszko-Malinowska, A., et al. (2018). Diagnostyka i leczenie boreliozy z Lyme. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych (Diagnosis and treatment of Lyme borreliosis. Recommendations of the Polish Society of Epidemiologists and Infectious Disease Physicians). Przegląd Epidemiologiczny, 72(1), 93–115. https://www.pteilchz.org.pl/
6. Chmielewski, T., & Tylewska-Wierzbanowska, S. (2020). Diagnostyka laboratoryjna boreliozy z Lyme (Laboratory diagnostics of Lyme borreliosis). Nowa Medycyna, 27(2), 55–62. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl
7. Tylewska-Wierzbanowska, S., & Chmielewski, T. (2019). Borelioza z Lyme – rozpoznawanie i leczenie (Lyme borreliosis – diagnosis and treatment). Medycyna po Dyplomie, 28(5), 46–52. https://www.infona.pl/
8. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. (2010–2022). Biuletyny roczne "Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce" (Annual bulletins "Infectious diseases and poisonings in Poland"). https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html