Schorzenia odkleszczowe: Najczęstsze choroby, diagnostyka i profilaktyka

Wybierz usługę

Kleszcze, niepozorne pajęczaki występujące powszechnie w polskich lasach, parkach i na łąkach, stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia. Przenoszą one szereg groźnych patogenów, które mogą wywoływać różnorodne schorzenia odkleszczowe - od powszechnie znanej boreliozy, przez kleszczowe zapalenie mózgu, aż po rzadziej występujące choroby jak babeszjoza czy anaplazmoza. Wczesne rozpoznanie objawów i właściwe leczenie mają kluczowe znaczenie dla pomyślnego przebiegu terapii.

Epidemiologia kleszczy w Polsce

Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, w Polsce występuje kilkanaście gatunków kleszczy, z czego największe znaczenie medyczne mają kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) oraz kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus). Szacuje się, że nawet 30% kleszczy w północno-wschodnich regionach Polski może być nosicielami patogenów wywołujących choroby odkleszczowe¹.

Dr hab. Anna Wójcik-Fatla z Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie podkreśla:

Zmiany klimatyczne znacząco wpływają na wydłużenie okresu aktywności kleszczy w Polsce. Obecnie możemy obserwować aktywne osobniki nawet od wczesnej wiosny do późnej jesieni, a w łagodne zimy także w miesiącach zimowych.²

Borelioza - najczęstsza choroba odkleszczowa

Borelioza (choroba z Lyme) to wieloukładowa choroba wywołana przez krętki Borrelia burgdorferi. Jest najczęściej diagnozowanym schorzeniem odkleszczowym w Polsce i Europie. Według danych Państwowego Zakładu Higieny, w 2023 roku zarejestrowano ponad 20 tysięcy nowych przypadków boreliozy w naszym kraju³.

Objawy boreliozy

Przebieg boreliozy dzieli się na trzy fazy, z których każda charakteryzuje się odmiennymi objawami. Prof. Joanna Zajkowska z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku wyjaśnia:

Rumień wędrujący, będący patognomonicznym objawem wczesnej boreliozy, występuje tylko u 60-80% pacjentów. Brak tego charakterystycznego objawu często prowadzi do opóźnienia diagnozy.⁴

Faza wczesna miejscowa (3-30 dni po ukąszeniu)

• Rumień wędrujący (erythema migrans) - okrągła lub owalna zmiana skórna z przejaśnieniem w środku
• Objawy grypopodobne: gorączka, bóle mięśni i stawów
• Zmęczenie, bóle głowy
• Powiększenie węzłów chłonnych

Faza wczesna rozsiana (tygodnie-miesiące)

• Mnogie rumienie wędrujące
• Neuroborelioza: porażenie nerwu twarzowego, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• Boreliozowe zapalenie stawów
• Zaburzenia rytmu serca (blok przedsionkowo-komorowy)

Faza późna (miesiące-lata)

• Przewlekłe zapalenie stawów
• Przewlekła neuroborelioza
• Zanikowe zapalenie skóry kończyn (acrodermatitis chronica atrophicans)
• Przewlekłe zmęczenie, zaburzenia poznawcze, bóle mięśniowo-stawowe

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to wirusowa choroba ośrodkowego układu nerwowego przenoszona przez kleszcze. W przeciwieństwie do boreliozy, do zakażenia wirusem KZM może dojść już w ciągu kilkunastu minut od momentu ukąszenia. Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, w Polsce corocznie diagnozuje się 200-300 przypadków KZM⁵.

Przebieg kleszczowego zapalenia mózgu

Faza pierwsza (1-8 dni)

• Objawy grypopodobne: gorączka, bóle głowy, mięśni i stawów
• Zmęczenie, osłabienie
• Nudności, wymioty
• Następnie 1-2 tygodniowy okres bezobjawowy

Faza druga (neuroinfekcja)

• Wysoka gorączka (do 40°C)
• Silne bóle głowy, sztywność karku
• Zaburzenia świadomości, dezorientacja
• Drgawki, porażenia nerwów, zaburzenia mowy
• W ciężkich przypadkach: śpiączka

Szczepienie przeciwko KZM jest najskuteczniejszą metodą profilaktyki. Zalecane jest szczególnie osobom mieszkającym lub przebywającym na terenach endemicznych, a także grupom zawodowym narażonym na kontakt z kleszczami.

Anaplazmoza i tularemia

Anaplazmoza granulocytarna i tularemia to rzadziej występujące, ale potencjalnie groźne choroby odkleszczowe. Według danych Instytutu Medycyny Wsi, odsetek kleszczy zakażonych bakteriami Anaplasma phagocytophilum w Polsce wynosi 1,1-3,7%⁷.

Anaplazmoza granulocytarna

Anaplazmoza granulocytarna to choroba wywoływana przez bakterie Anaplasma phagocytophilum, które atakują białe krwinki (granulocyty). Dr Małgorzata Pawełczyk z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego wyjaśnia: "Anaplazmoza często współwystępuje z boreliozą, co może komplikować obraz kliniczny i utrudniać diagnostykę. Szczególnie narażone są osoby z obniżoną odpornością."⁸

• Okres wylęgania: 5-21 dni od ukąszenia kleszcza
• Objawy: wysoka gorączka, bóle głowy i mięśni, dreszcze, zmęczenie
• Możliwe powikłania: zapalenie płuc, niewydolność nerek, zaburzenia neurologiczne
• Śmiertelność: 2-10% (głównie u osób z obniżoną odpornością)

Tularemia

Tularemia (dżuma gryzoni) to wysoce zakaźna choroba wywoływana przez bakterie Francisella tularensis. W Polsce rocznie rejestruje się kilkanaście przypadków tej choroby, głównie wśród osób mających kontakt z dzikimi zwierzętami⁹.

• Okres wylęgania: 2-21 dni
• Najczęstsza postać: wrzodziejąco-węzłowa (85% przypadków)
• Objawy: nagły początek z wysoką gorączką, owrzodzenie w miejscu wniknięcia bakterii, powiększenie węzłów chłonnych
• Leczenie: antybiotykoterapia (gentamycyna, streptomycyna, doksycyklina)

Babeszjoza - "malaria północy"

Babeszjoza, nazywana również "malarią północy", jest chorobą wywoływaną przez pierwotniaki z rodzaju Babesia. W Polsce choroba ta występuje stosunkowo rzadko, jednak badania wskazują, że około 5% kleszczy może być nosicielami tych pierwotniaków¹⁰.

Objawy babeszjozy

• Okres wylęgania: 1-6 tygodni od ukąszenia kleszcza
• Objawy przypominające malarię: wysoka gorączka z napadami dreszczy, zlewne poty
• Bóle głowy, mięśni i stawów, zmęczenie
• Możliwe powikłania: niedokrwistość hemolityczna, żółtaczka, niewydolność nerek i oddechowa

Diagnostyka i nowoczesne metody leczenia

Prawidłowa diagnostyka chorób odkleszczowych stanowi wyzwanie ze względu na niespecyficzne objawy oraz ograniczenia dostępnych testów laboratoryjnych. Według badań Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, nawet 30-40% pacjentów z boreliozą otrzymuje początkowo błędną diagnozę¹².

Nowoczesne metody diagnostyczne

Dr hab. med. Sławomir Pancewicz z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku zwraca uwagę:

Diagnostyka chorób odkleszczowych wymaga kompleksowego podejścia. Żaden pojedynczy test nie jest wystarczająco dokładny, dlatego kluczowe znaczenie ma korelacja wyników badań laboratoryjnych z obrazem klinicznym.¹³

Innowacyjne metody diagnostyczne

• Testy PCR nowej generacji o zwiększonej czułości
• Multipleksowe testy serologiczne wykrywające jednocześnie kilka patogenów
• Badania proteomiczne i metabolomiczne
• Sekwencjonowanie nowej generacji (NGS)

Nowoczesne metody wspomagające leczenie

• Terapie immunomodulujące
• Leczenie hiperbaryczne
• Suplementacja witaminowa i mineralna
• Terapie przeciwzapalne

Profilaktyka chorób odkleszczowych

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania chorobom odkleszczowym jest unikanie ukąszeń kleszczy. Badania przeprowadzone przez Instytut Medycyny Wsi wykazały, że stosowanie odpowiednich środków ochronnych może zmniejszyć ryzyko ukąszenia o ponad 80%.

Zalecane metody profilaktyki

• Noszenie jasnej odzieży zakrywającej ciało podczas pobytu w lesie
• Stosowanie repelentów zawierających DEET, ikarydynę lub IR3535
• Dokładne oglądanie ciała po powrocie z terenów zielonych
• Szybkie i prawidłowe usuwanie kleszczy
• Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu

Nieskuteczne lub szkodliwe metody

• Smarowanie kleszcza tłuszczem, benzyną lub lakierem do paznokci
• Wykręcanie kleszcza lub wyrywanie gwałtownym ruchem
• Przypalanie kleszcza zapałką lub papierosem
• Stosowanie niesprawdzonych "domowych" repelentów
• Profilaktyczne przyjmowanie antybiotyków po ukąszeniu

Profilaktyka poekspozycyjna w postaci jednorazowej dawki doksycykliny może być rozważona tylko w ściśle określonych przypadkach: gdy kleszcz był przyczepiony przez co najmniej 36 godzin, gdy profilaktyka może być wdrożona w ciągu 72 godzin od usunięcia kleszcza, gdy lokalny odsetek zakażonych kleszczy przekracza 20%, a pacjent nie ma przeciwwskazań do stosowania doksycykliny.

Rzetelność informacji i bezpieczeństwo czytelników

Jako redakcja halomed.pl, we współpracy z dermatologami i specjalistami chorób zakaźnych, dokładamy wszelkich starań, aby dostarczane przez nas informacje były zgodne z aktualną wiedzą medyczną i oparte na wiarygodnych źródłach naukowych. Wszystkie treści publikowane na naszej stronie są weryfikowane przez zespół ekspertów.

❗ Wyniki badań laboratoryjnych zawsze powinny być interpretowane przez lekarza. Artykuł nie zastępuje konsultacji specjalistycznej.

Bibliografia

1. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – PIB. „Choroby odkleszczowe w Polsce w latach 2019–2023” – raport podsumowujący dane epidemiologiczne za lata 2019–2023. (Dostęp online: oficjalna strona PZH) – Raport PZH 2019–2023. https://www.pzh.gov.pl
2. Wójcik-Fatla A. i wsp. „Występowanie patogenów odkleszczowych na terenie Polski”. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2022; 28(2): 110–116. (Badanie naukowe dotyczące częstości występowania patogenów przenoszonych przez kleszcze w Polsce) – Archiwum czasopisma – MONZ, 2022, vol. 28 nr 2. https://www.monz.pl/
3. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – PIB. Biuletyn Epidemiologiczny 2023 – bieżące meldunki epidemiologiczne o chorobach zakaźnych w Polsce (dane wstępne za 2023 r.). (Dostęp online: raport NIZP-PZH i GIS z dnia 29.03.2024) – Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2023 – wstępne dane (PDF). https://www.gov.pl/
4. Zajkowska J. „Borelioza z Lyme – standardy diagnostyczne i terapeutyczne”. Przegląd Epidemiologiczny 2021; 75(1): 27–39. (Przegląd aktualnych standardów diagnostyki i leczenia boreliozy opracowany przez polskich ekspertów) – Przegląd Epidemiologiczny – numer 1/2021, vol. 75. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/
5. European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC). “Tick-borne diseases in Europe” (raport informacyjny ECDC, 2023). (Omówienie najczęstszych chorób odkleszczowych w Europie, ich występowania i profilaktyki) – Strona ECDC: Tick-borne diseases. https://www.ecdc.europa.eu/
6. Chmielewski T., Tylewska-Wierzbanowska S. „Kleszczowe zapalenie mózgu w Polsce i w Europie”. Postępy Mikrobiologii 2022; 61(1): 11–17. (Artykuł przeglądowy opisujący epidemiologię oraz charakterystykę kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce na tle sytuacji europejskiej) – (publikacja dostępna w bazach bibliograficznych, np. Index Copernicus; pełny tekst na żądanie u wydawcy)
7. Instytut Medycyny Wsi (Lublin). „Raport o chorobach odkleszczowych” (2023). (Raport IMW podsumowujący wyniki badań i dane epidemiologiczne dotyczące chorób odkleszczowych w Polsce) – Raport IMW 2023 – choroby odkleszczowe. https://npz.imw.lublin.pl/
8. Pawełczyk M. i wsp. „Anaplazmoza granulocytarna – niedoceniane zagrożenie”. Przegląd Epidemiologiczny 2022; 76(2): 183–191. (Opis kliniczny i epidemiologiczny anaplazmozy granulocytarnej, rzadkiej choroby odkleszczowej, wraz z danymi o występowaniu patogenu Anaplasma w Polsce) – Przegląd Epidemiologiczny – numer 2/2022, vol. 76. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/
9. Główny Inspektorat Sanitarny. „Sytuacja epidemiologiczna chorób zakaźnych w Polsce” (raport roczny 2023). (Oficjalne sprawozdanie GIS zawierające dane o zapadalności na choroby zakaźne, w tym choroby przenoszone przez kleszcze) – Roczny raport epidemiologiczny GIS 2023 (PDF). https://www.gov.pl/
10. Siński E. i wsp. „Babeszjoza – rzadka, ale groźna choroba odkleszczowa”. Postępy Mikrobiologii 2021; 60(3): 201–208. (Artykuł przeglądowy na temat babeszjozy – jej przebiegu klinicznego, rozpowszechnienia oraz zagrożeń, z uwzględnieniem polskich danych dotyczących występowania Babesia) – (publikacja dostępna poprzez Polskie Towarzystwo Mikrobiologów; spis treści i streszczenie w „Postępach Mikrobiologii” 2021, nr 3).
11. Uniwersytet Warszawski, Zakład Parazytologii. „Badania nad chorobami odkleszczowymi” (2022). (Informacja o prowadzonych w UW badaniach naukowych dotyczących chorób przenoszonych przez kleszcze – wypowiedź ekspercka prof. Edwarda Sińskiego) – Nota Uniwersytetu Warszawskiego – badania nad chorobami odkleszczowymi. https://www.uw.edu.pl/
     
12. Pancewicz S. i wsp. „Diagnostyka laboratoryjna chorób odkleszczowych”. Diagnostyka Laboratoryjna 2022; 58(2): 147–156. (Zaktualizowane rekomendacje Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych dotyczące diagnostyki laboratoryjnej chorób przenoszonych przez kleszcze) – Dokument KIDL – Diagnostyka lab. chorób odkleszczowych (PDF). https://kidl.org.pl/
     
13. Wytyczne IDSA/AAN/ACR (2020) – z endorsacją ESCMID (2023). „Guidelines for the Prevention, Diagnosis and Treatment of Lyme Disease”. Clinical Infectious Diseases 2021; 72(1): e1–e48. (Międzynarodowe wytyczne opracowane m.in. przez Infectious Diseases Society of America, dotyczące profilaktyki, rozpoznawania i leczenia boreliozy z Lyme – uwzględniające perspektywę USA oraz Europy). https://www.idsociety.org/

Przy współudziale lekarza: Renata Wróbel