Schorzenia odkleszczowe: Najczęstsze choroby, diagnostyka i profilaktyka

Wybierz usługę

Kleszcze, niepozorne pajęczaki występujące powszechnie w polskich lasach, parkach i na łąkach, stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia. Przenoszą one szereg groźnych patogenów, które mogą wywoływać różnorodne schorzenia odkleszczowe - od powszechnie znanej boreliozy, przez kleszczowe zapalenie mózgu, aż po rzadziej występujące choroby jak babeszjoza czy anaplazmoza. Wczesne rozpoznanie objawów i właściwe leczenie mają kluczowe znaczenie dla pomyślnego przebiegu terapii.

Epidemiologia kleszczy w Polsce

Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, w Polsce występuje kilkanaście gatunków kleszczy, z czego największe znaczenie medyczne mają kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) oraz kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus). Szacuje się, że nawet 30% kleszczy w północno-wschodnich regionach Polski może być nosicielami patogenów wywołujących choroby odkleszczowe.

Dr hab. Anna Wójcik-Fatla z Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie podkreśla:

Zmiany klimatyczne znacząco wpływają na wydłużenie okresu aktywności kleszczy w Polsce. Obecnie możemy obserwować aktywne osobniki nawet od wczesnej wiosny do późnej jesieni, a w łagodne zimy także w miesiącach zimowych.

Borelioza - najczęstsza choroba odkleszczowa

Borelioza (choroba z Lyme) to wieloukładowa choroba wywołana przez krętki Borrelia burgdorferi. Jest najczęściej diagnozowanym schorzeniem odkleszczowym w Polsce i Europie. Według danych Państwowego Zakładu Higieny, w 2023 roku zarejestrowano ponad 20 tysięcy nowych przypadków boreliozy w naszym kraju.

Objawy boreliozy

Przebieg boreliozy dzieli się na trzy fazy, z których każda charakteryzuje się odmiennymi objawami. Prof. Joanna Zajkowska z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku wyjaśnia:

Rumień wędrujący, będący patognomonicznym objawem wczesnej boreliozy, występuje tylko u 60-80% pacjentów. Brak tego charakterystycznego objawu często prowadzi do opóźnienia diagnozy.

Faza wczesna miejscowa (3-30 dni po ukąszeniu)

• Rumień wędrujący (erythema migrans) - okrągła lub owalna zmiana skórna z przejaśnieniem w środku.
• Objawy grypopodobne: gorączka, bóle mięśni i stawów.
• Zmęczenie, bóle głowy.
• Powiększenie węzłów chłonnych.

Faza wczesna rozsiana (tygodnie-miesiące)

• Mnogie rumienie wędrujące.
• Neuroborelioza: porażenie nerwu twarzowego, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.
• Boreliozowe zapalenie stawów.
• Zaburzenia rytmu serca (blok przedsionkowo-komorowy).

Faza późna (miesiące-lata)

• Przewlekłe zapalenie stawów.
• Przewlekła neuroborelioza.
• Zanikowe zapalenie skóry kończyn (acrodermatitis chronica atrophicans).
• Przewlekłe zmęczenie, zaburzenia poznawcze, bóle mięśniowo-stawowe.

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to wirusowa choroba ośrodkowego układu nerwowego przenoszona przez kleszcze. W przeciwieństwie do boreliozy, do zakażenia wirusem KZM może dojść już w ciągu kilkunastu minut od momentu ukąszenia. Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, w Polsce corocznie diagnozuje się 200-300 przypadków KZM.

Przebieg kleszczowego zapalenia mózgu

Faza pierwsza (1-8 dni)

• Objawy grypopodobne: gorączka, bóle głowy, mięśni i stawów.
• Zmęczenie, osłabienie.
• Nudności, wymioty.
• Następnie 1-2 tygodniowy okres bezobjawowy.

Faza druga (neuroinfekcja)

• Wysoka gorączka (do 40°C).
• Silne bóle głowy, sztywność karku.
• Zaburzenia świadomości, dezorientacja.
• Drgawki, porażenia nerwów, zaburzenia mowy.
• W ciężkich przypadkach: śpiączka.

Szczepienie przeciwko KZM jest najskuteczniejszą metodą profilaktyki. Zalecane jest szczególnie osobom mieszkającym lub przebywającym na terenach endemicznych, a także grupom zawodowym narażonym na kontakt z kleszczami.

Anaplazmoza i tularemia

Anaplazmoza granulocytarna i tularemia to rzadziej występujące, ale potencjalnie groźne choroby odkleszczowe. Według danych Instytutu Medycyny Wsi, odsetek kleszczy zakażonych bakteriami Anaplasma phagocytophilum w Polsce wynosi 1,1-3,7%.

Anaplazmoza granulocytarna

Anaplazmoza granulocytarna to choroba wywoływana przez bakterie Anaplasma phagocytophilum, które atakują białe krwinki (granulocyty). Dr Małgorzata Pawełczyk z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego wyjaśnia: "Anaplazmoza często współwystępuje z boreliozą, co może komplikować obraz kliniczny i utrudniać diagnostykę. Szczególnie narażone są osoby z obniżoną odpornością."

• Okres wylęgania: 5-21 dni od ukąszenia kleszcza.
• Objawy: wysoka gorączka, bóle głowy i mięśni, dreszcze, zmęczenie.
• Możliwe powikłania: zapalenie płuc, niewydolność nerek, zaburzenia neurologiczne.
• Śmiertelność: 2-10% (głównie u osób z obniżoną odpornością).

Tularemia

Tularemia (dżuma gryzoni) to wysoce zakaźna choroba wywoływana przez bakterie Francisella tularensis. W Polsce rocznie rejestruje się kilkanaście przypadków tej choroby, głównie wśród osób mających kontakt z dzikimi zwierzętami.

• Okres wylęgania: 2-21 dni.
• Najczęstsza postać: wrzodziejąco-węzłowa (85% przypadków).
• Objawy: nagły początek z wysoką gorączką, owrzodzenie w miejscu wniknięcia bakterii, powiększenie węzłów chłonnych.
• Leczenie: antybiotykoterapia (gentamycyna, streptomycyna, doksycyklina).

Babeszjoza - "malaria północy"

Babeszjoza, nazywana również "malarią północy", jest chorobą wywoływaną przez pierwotniaki z rodzaju Babesia. W Polsce choroba ta występuje stosunkowo rzadko, jednak badania wskazują, że około 5% kleszczy może być nosicielami tych pierwotniaków.

Objawy babeszjozy

• Okres wylęgania: 1-6 tygodni od ukąszenia kleszcza.
• Objawy przypominające malarię: wysoka gorączka z napadami dreszczy, zlewne poty.
• Bóle głowy, mięśni i stawów, zmęczenie.
• Możliwe powikłania: niedokrwistość hemolityczna, żółtaczka, niewydolność nerek i oddechowa.

Diagnostyka i nowoczesne metody leczenia

Prawidłowa diagnostyka chorób odkleszczowych stanowi wyzwanie ze względu na niespecyficzne objawy oraz ograniczenia dostępnych testów laboratoryjnych. Według badań Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, nawet 30-40% pacjentów z boreliozą otrzymuje początkowo błędną diagnozę.

Nowoczesne metody diagnostyczne

Dr hab. med. Sławomir Pancewicz z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku zwraca uwagę:

Diagnostyka chorób odkleszczowych wymaga kompleksowego podejścia. Żaden pojedynczy test nie jest wystarczająco dokładny, dlatego kluczowe znaczenie ma korelacja wyników badań laboratoryjnych z obrazem klinicznym.

Innowacyjne metody diagnostyczne

• Testy PCR nowej generacji o zwiększonej czułości.
• Multipleksowe testy serologiczne wykrywające jednocześnie kilka patogenów.
• Badania proteomiczne i metabolomiczne.
• Sekwencjonowanie nowej generacji (NGS).

Nowoczesne metody wspomagające leczenie

• Terapie immunomodulujące.
• Leczenie hiperbaryczne.
• Suplementacja witaminowa i mineralna.
• Terapie przeciwzapalne.

Profilaktyka chorób odkleszczowych

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania chorobom odkleszczowym jest unikanie ukąszeń kleszczy. Badania przeprowadzone przez Instytut Medycyny Wsi wykazały, że stosowanie odpowiednich środków ochronnych może zmniejszyć ryzyko ukąszenia o ponad 80%.

Zalecane metody profilaktyki

• Noszenie jasnej odzieży zakrywającej ciało podczas pobytu w lesie.
• Stosowanie repelentów zawierających DEET, ikarydynę lub IR3535.
• Dokładne oglądanie ciała po powrocie z terenów zielonych.
• Szybkie i prawidłowe usuwanie kleszczy.
• Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu.

Nieskuteczne lub szkodliwe metody

• Smarowanie kleszcza tłuszczem, benzyną lub lakierem do paznokci.
• Wykręcanie kleszcza lub wyrywanie gwałtownym ruchem.
• Przypalanie kleszcza zapałką lub papierosem.
• Stosowanie niesprawdzonych "domowych" repelentów.
• Profilaktyczne przyjmowanie antybiotyków po ukąszeniu.

Profilaktyka poekspozycyjna w postaci jednorazowej dawki doksycykliny może być rozważona tylko w ściśle określonych przypadkach: gdy kleszcz był przyczepiony przez co najmniej 36 godzin, gdy profilaktyka może być wdrożona w ciągu 72 godzin od usunięcia kleszcza, gdy lokalny odsetek zakażonych kleszczy przekracza 20%, a pacjent nie ma przeciwwskazań do stosowania doksycykliny.

Jako redakcja halomed.pl, we współpracy z dermatologami i specjalistami chorób zakaźnych, dokładamy wszelkich starań, aby dostarczane przez nas informacje były zgodne z aktualną wiedzą medyczną i oparte na wiarygodnych źródłach naukowych. Wszystkie treści publikowane na naszej stronie są weryfikowane przez zespół ekspertów. Wyniki badań laboratoryjnych zawsze powinny być interpretowane przez lekarza. Artykuł nie zastępuje konsultacji specjalistycznej.

Źródła:

1. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – PIB. (2023). Choroby odkleszczowe w Polsce w latach 2019–2023 – raport podsumowujący dane epidemiologiczne. https://www.pzh.gov.pl/klimat/factsheets/choroby-odkleszczowe/
2. Wójcik-Fatla, A., i wsp. (2022). Występowanie patogenów odkleszczowych na terenie Polski. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 28(2), 110–116. https://www.monz.pl/Numer-2-2022,11430
3. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – PIB. (2024). Biuletyn Epidemiologiczny 2023 – wstępne dane o chorobach zakaźnych w Polsce. https://www.gov.pl/attachment/a57f5fa9-578f-4f2e-8267-904d59dc489e
4. Zajkowska, J. (2021). Borelioza z Lyme – standardy diagnostyczne i terapeutyczne. Przegląd Epidemiologiczny, 75(1), 27–39. https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/Numer-1-2021,13685
5. European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC). (2023). Tick-borne diseases in Europe – raport informacyjny. https://www.ecdc.europa.eu/en/tick-borne-diseases

Przy współudziale lekarza: Renata Wróbel