Kortyzol, czyli hormon stresu - czym jest? Normy, badania, objawy i wskazania

Wybierz usługę

Recepta

Kontynuacja lub nowy lek

od 59 zł

Wybieram

Kortyzol, często nazywany "hormonem stresu" (ang. cortisol, łac. hydrocortisonum), działa w naszym organizmie jak system alarmowy. Podobnie jak strażak, który reaguje na każdy sygnał pożaru, kortyzol mobilizuje organizm w odpowiedzi na różne rodzaje stresu - od emocjonalnego, przez fizyczny, aż po metaboliczny. 

Ten naturalny hormon steroidowy, produkowany przez korę nadnerczy, pełni kluczową rolę w regulacji wielu procesów życiowych, wpływając na metabolizm, ciśnienie krwi, układ odpornościowy oraz reakcje na stres. Zrozumienie jego funkcji, norm oraz objawów zaburzeń może pomóc w skutecznym dbaniu o zdrowie i równowagę organizmu.

Jaka jest rola kortyzolu w organizmie?

Kortyzol można porównać do dyrygenta w orkiestrze naszego organizmu - koordynuje on wiele procesów, aby utrzymać homeostazę, czyli równowagę wewnętrzną. Ten hormon steroidowy jest produkowany w warstwie pasmowatej kory nadnerczy pod wpływem hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), wydzielanego przez przysadkę mózgową.

Prof. dr hab. n. med. Andrzej Lewiński z Kliniki Endokrynologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi wyjaśnia: "Kortyzol jest niezbędny do życia. Reguluje gospodarkę węglowodanową, białkową i tłuszczową, wpływa na ciśnienie krwi oraz moduluje odpowiedź immunologiczną. Jego wydzielanie podlega rytmowi dobowemu - najwyższe stężenie obserwujemy rano, co pomaga nam rozpocząć dzień, a najniższe w nocy, co umożliwia regenerację organizmu."

Główne funkcje kortyzolu:

• regulacja metabolizmu glukozy - zwiększa jej stężenie we krwi w sytuacjach stresowych;
• działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne;
• wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową (zatrzymywanie sodu i wydalanie potasu);
• regulacja ciśnienia tętniczego krwi;
• wpływ na cykl snu i czuwania;
• modulacja odpowiedzi na stres.

Wydzielanie kortyzolu ma charakter pulsacyjny i podlega rytmowi dobowemu. Najwyższe stężenie obserwuje się rano (między godziną 6 a 8), co pomaga organizmowi przygotować się do aktywności dziennej, a najniższe około północy. Ta zmienność dobowa jest istotna przy interpretacji wyników badań laboratoryjnych.

Normy kortyzolu - co powinniśmy wiedzieć?

Interpretacja wyników badań stężenia kortyzolu wymaga uwzględnienia pory dnia, w której pobrano materiał do badania, oraz metody oznaczenia. Poniżej przedstawiamy zakresy referencyjne dla różnych rodzajów badań kortyzolu.

Należy pamiętać, że zakresy referencyjne mogą się różnić w zależności od laboratorium i stosowanej metody oznaczania. Dlatego zawsze należy interpretować wyniki w kontekście informacji dostarczonych przez dane laboratorium.

Badanie poziomu kortyzolu - metody i przygotowanie

Istnieje kilka metod oznaczania poziomu kortyzolu w organizmie. Wybór odpowiedniej metody zależy od celu diagnostycznego oraz stanu pacjenta.

Badanie kortyzolu we krwi

Jest to najczęściej stosowana metoda oznaczania stężenia kortyzolu. Krew pobiera się z żyły łokciowej, najczęściej rano (około godziny 8:00) oraz wieczorem (około godziny 20:00), aby ocenić dobowy rytm wydzielania hormonu.

Przygotowanie do badania krwi:

1. Należy być na czczo przez 8-12 godzin przed pobraniem krwi.
2. Unikać stresu i wysiłku fizycznego przed badaniem.
3. Poinformować lekarza o przyjmowanych lekach (niektóre mogą wpływać na wyniki).
4. Stawić się na badanie o dokładnie wyznaczonej godzinie (ze względu na rytm dobowy kortyzolu).

Badanie kortyzolu w ślinie

Ta metoda jest coraz częściej stosowana, szczególnie w diagnostyce zespołu Cushinga. Zaletą jest nieinwazyjność oraz możliwość wykonania badania w warunkach domowych.

Przygotowanie do badania:

1. Nie jeść, nie pić i nie myć zębów przez 30 minut przed pobraniem próbki.
2. Unikać używania pomadek do ust i innych kosmetyków w okolicy ust.
3. Pobrać próbkę śliny zgodnie z instrukcją (najczęściej między 23:00 a 24:00).

Badanie kortyzolu w moczu

Oznaczenie wolnego kortyzolu w dobowej zbiórce moczu dostarcza informacji o całkowitym wydzielaniu kortyzolu w ciągu doby. Jest szczególnie przydatne w diagnostyce zespołu Cushinga.

Przygotowanie do badania:

1. Zebrać całą objętość moczu wydalanego w ciągu 24 godzin.
2. Przechowywać pojemnik z moczem w chłodnym miejscu.
3. Przestrzegać zaleceń dotyczących diety i aktywności fizycznej przed i w trakcie zbiórki.

Badania poziomu kortyzolu są klasyfikowane w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 pod kodem E27 (Inne zaburzenia nadnerczy) oraz w ICD-11 pod kodem 5A70 (Disorders of cortisol and aldosterone metabolism).

Objawy zaburzeń poziomu kortyzolu

Zarówno zbyt wysoki, jak i zbyt niski poziom kortyzolu może prowadzić do różnorodnych objawów i zaburzeń zdrowotnych. Rozpoznanie ich jest kluczowe dla wczesnej diagnostyki i skutecznego leczenia.

"Zaburzenia poziomu kortyzolu mogą manifestować się w bardzo różnorodny sposób, często naśladując inne choroby. Dlatego tak ważna jest właściwa diagnostyka hormonalna, szczególnie u pacjentów z niespecyficznymi objawami, takimi jak przewlekłe zmęczenie, zaburzenia nastroju czy niewyjaśnione zmiany masy ciała." – Dr hab. n. med. Urszula Ambroziak, Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Endokrynologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny

Przyczyny zaburzeń poziomu kortyzolu

Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia, około 25% Polaków doświadcza przewlekłego stresu, co może wpływać na poziom kortyzolu w ich organizmie. Zaburzenia poziomu tego hormonu mogą mieć różnorodne przyczyny, zarówno fizjologiczne, jak i patologiczne.

Popularne przyczyny zaburzeń poziomu kortyzolu:

• Zespół Cushinga - najczęściej spowodowany przez gruczolak przysadki wydzielający ACTH (choroba Cushinga) lub przez guzy nadnerczy produkujące kortyzo.l
• Ektopowe wydzielanie ACTH - przez nowotwory pozaprzysadkowe (np. drobnokomórkowy rak płuc).
• Przewlekły stres - emocjonalny, zawodowy, związany z traumatycznymi przeżyciami.
• Długotrwałe stosowanie glikokortykosteroidów - w leczeniu chorób autoimmunologicznych, astmy, alergii.
• Zaburzenia psychiczne - depresja, zaburzenia lękowe, anoreksja.
• Intensywny wysiłek fizyczny - szczególnie u osób nieprzystosowanych do regularnych treningów.
• Zaburzenia snu - bezsenność, praca zmianowa, zespół obturacyjnego bezdechu sennego.

Przełom nadnerczowy, związany z ekstremalnie niskim poziomem kortyzolu, jest stanem zagrażającym życiu i wymaga natychmiastowej pomocy medycznej. Objawia się nagłym spadkiem ciśnienia, bólami brzucha, wymiotami, zaburzeniami świadomości i może prowadzić do wstrząsu.

Diagnostyka zaburzeń poziomu kortyzolu

Diagnostyka zaburzeń poziomu kortyzolu obejmuje nie tylko podstawowe oznaczenie stężenia hormonu, ale również testy dynamiczne, które pozwalają ocenić funkcję osi podwzgórze-przysadka-nadnercza.

Podstawowe badania diagnostyczne

1. Oznaczenie kortyzolu w surowicy krwi (rano i wieczorem).
2. Oznaczenie wolnego kortyzolu w dobowej zbiórce moczu.
3. Oznaczenie kortyzolu w ślinie (późnym wieczorem).
4. Oznaczenie ACTH w surowicy krwi.

Testy dynamiczne

1. Test hamowania deksametazonem - ocenia zdolność do hamowania wydzielania kortyzolu przez egzogenny glikokortykosteroid (deksametazon).
2. Test stymulacji ACTH (test z synacthenem) - ocenia rezerwę nadnerczową i zdolność do zwiększenia wydzielania kortyzolu w odpowiedzi na ACTH.
3. Test z CRH - ocenia odpowiedź przysadki na hormon uwalniający kortykotropinę.
4. Test z metyraponem - ocenia rezerwę przysadkową poprzez blokowanie syntezy kortyzolu.

Badania obrazowe

1. Tomografia komputerowa (TK) nadnerczy.
2. Rezonans magnetyczny (MRI) przysadki mózgowej.
3. Scyntygrafia nadnerczy.
4. Pozytonowa tomografia emisyjna (PET).

Leczenie zaburzeń poziomu kortyzolu

Leczenie zaburzeń poziomu kortyzolu zależy od ich przyczyny oraz nasilenia objawów. Wymaga ono indywidualnego podejścia i często długotrwałej terapii pod nadzorem specjalisty.

1. Leczenie podwyższonego poziomu kortyzolu (zespołu Cushinga) polega głównie na usunięciu przyczyny nadprodukcji hormonu, najczęściej poprzez operacyjne usunięcie guza przysadki lub nadnercza. W niektórych przypadkach stosuje się farmakoterapię lekami hamującymi syntezę kortyzolu lub blokującymi jego receptory, a przy guzach przysadki również radioterapię. 
2. Leczenie obniżonego poziomu kortyzolu (niedoczynności kory nadnerczy) opiera się na substytucji hormonalnej z użyciem glikokortykosteroidów i mineralokortykosteroidów. Dodatkowo ważne jest indywidualne dostosowanie dawki w sytuacjach stresowych oraz edukacja pacjenta w zakresie rozpoznawania i reagowania na objawy przełomu nadnerczowego.

"W leczeniu zaburzeń poziomu kortyzolu kluczowa jest nie tylko farmakoterapia, ale również modyfikacja stylu życia. Regularna aktywność fizyczna, techniki redukcji stresu, odpowiednia dieta i higiena snu mogą znacząco wpłynąć na poprawę funkcjonowania osi podwzgórze-przysadka-nadnercza i jakość życia pacjentów." – Prof. dr hab. n. med. Beata Kos-Kudła, Katedra Patofizjologii i Endokrynologii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Jak utrzymać prawidłowy poziom kortyzolu?

Utrzymanie prawidłowego poziomu kortyzolu jest istotne dla zachowania zdrowia i dobrego samopoczucia. Choć w przypadku chorób wymagających interwencji medycznej konieczne jest leczenie pod nadzorem specjalisty, istnieje wiele naturalnych sposobów na regulację poziomu tego hormonu.

Najnowsze badania i trendy – kortyzol w organizmie człowieka

Według metaanalizy opublikowanej w 2023 roku przez zespół badaczy z Uniwersytetu Jagiellońskiego, przewlekle podwyższony poziom kortyzolu może być czynnikiem ryzyka rozwoju chorób metabolicznych, takich jak cukrzyca typu 2, otyłość i zespół metaboliczny. Badania wykazały, że osoby z długotrwale podwyższonym poziomem kortyzolu mają o 45% wyższe ryzyko rozwoju tych schorzeń w porównaniu do osób z prawidłowym poziomem hormonu.

Kortyzol a zdrowie psychiczne

Badania prowadzone przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie wskazują na istotny związek między zaburzeniami poziomu kortyzolu a rozwojem depresji i zaburzeń lękowych. Wykazano, że u osób z depresją często obserwuje się zaburzenia rytmu dobowego wydzielania kortyzolu oraz zmniejszoną wrażliwość receptorów glikokortykosteroidowych, co może wpływać na skuteczność leczenia przeciwdepresyjnego.

Kortyzol w organizmie człowieka - co trzeba zapamiętać? Podsumowanie

Kortyzol, jako jeden z głównych hormonów stresu, odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu organizmu. Jego prawidłowy poziom jest niezbędny dla utrzymania homeostazy i zdrowia. Zarówno zbyt wysoki, jak i zbyt niski poziom kortyzolu może prowadzić do różnorodnych zaburzeń i chorób.

Diagnostyka zaburzeń poziomu kortyzolu wymaga kompleksowego podejścia, uwzględniającego rytm dobowy wydzielania hormonu oraz różnorodne metody badawcze. Leczenie powinno być dostosowane do przyczyny zaburzeń i prowadzone pod nadzorem specjalisty.

Warto pamiętać, że styl życia, w tym zarządzanie stresem, odpowiednia dieta, regularna aktywność fizyczna i higiena snu, może znacząco wpływać na poziom kortyzolu i ogólny stan zdrowia. W przypadku podejrzenia zaburzeń hormonalnych, należy skonsultować się z lekarzem, który przeprowadzi odpowiednią diagnostykę i zaleci właściwe leczenie.

Źródła:

1. Lewiński, A., & Karbownik-Lewińska, M. (2022). Fizjologia i patofizjologia układu dokrewnego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. https://pzwl.pl/
2. Ambroziak, U., & Bednarczuk, T. (2021). Endokrynologia kliniczna. Medical Tribune Polska, Warszawa. https://medbook.com.pl/
3. Kos-Kudła, B., et al. (2023). Zalecenia Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego dotyczące diagnostyki i leczenia chorób nadnerczy. Endokrynologia Polska, 74(1), 54-96. https://journals.viamedica.pl/