Testosteron - definicja, badania, objawy niedoboru, statystyki i profilaktyka

Wybierz usługę

Testosteron, często określany jako "męski hormon", pełni znacznie szerszą rolę w organizmie niż powszechnie się uważa. Jego wpływ wykracza daleko poza kształtowanie męskich cech płciowych, oddziałując na metabolizm, układ kostny, mięśniowy i psychikę zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Zaburzenia gospodarki testosteronowej mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, dlatego zrozumienie funkcji tego hormonu oraz rozpoznanie objawów jego niedoboru jest istotne dla utrzymania zdrowia.

Czym jest testosteron? Definicja i rola w organizmie

Testosteron (ang. testosterone, łac. testosteronum) to hormon steroidowy należący do grupy androgenów. Jest syntetyzowany głównie w jądrach u mężczyzn, a w mniejszych ilościach w jajnikach i nadnerczach u kobiet. Jako hormon lipidowy, testosteron jest nierozpuszczalny w wodzie i transportowany we krwi w połączeniu z białkami - głównie z globuliną wiążącą hormony płciowe (SHBG) oraz albuminami.

Prof. dr hab. n. med. Andrzej Milewicz z Katedry i Kliniki Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu podkreśla: "Testosteron można porównać do dyrygenta orkiestry hormonalnej, który koordynuje pracę wielu układów. Jego niedobór nie ogranicza się do zaburzeń seksualnych, ale wpływa na cały metabolizm organizmu, prowadząc do zwiększonego ryzyka chorób cywilizacyjnych."

Funkcje testosteronu w organizmie

U mężczyzn testosteron odpowiada za:

• rozwój pierwszo- i drugorzędowych cech płciowych,
• spermatogenezę (produkcję plemników),
• wzrost masy mięśniowej i siły,
• regulację rozmieszczenia tkanki tłuszczowej,
• mineralizację kości i utrzymanie ich gęstości,
• regulację libido i funkcji seksualnych,
• wpływ na nastrój i funkcje poznawcze.

U kobiet testosteron wpływa na:

• poziom libido i funkcje seksualne,
• prawidłowe funkcjonowanie jajników,
• gęstość mineralną kości,
• masę mięśniową i siłę,
• metabolizm tkanki tłuszczowej,
• równowagę hormonalną (jako prekursor estrogenów),
• funkcje poznawcze i nastrój.

Badania diagnostyczne poziomu testosteronu

Diagnostyka poziomu testosteronu opiera się głównie na badaniach laboratoryjnych krwi. Oznaczenie stężenia tego hormonu jest istotne w przypadku podejrzenia zaburzeń hormonalnych, problemów z płodnością, zaburzeń libido czy nietypowych zmian w budowie ciała.

Rodzaje badań testosteronu

Badanie poziomu testosteronu wymaga pobrania próbki krwi. Podstawowe badania obejmują oznaczenie:

• Testosteronu całkowitego - suma testosteronu związanego z białkami i wolnego.
• Testosteronu wolnego - aktywna biologicznie frakcja hormonu.
• Bioaktywnego testosteronu - suma testosteronu wolnego i związanego z albuminami.
• SHBG (globuliny wiążącej hormony płciowe) - białko transportujące testosteron.

Dr n. med. Piotr Tyszko z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego zaznacza: "Interpretacja wyników badań testosteronu powinna uwzględniać wiek pacjenta, płeć oraz porę dnia, w której pobrano krew. Najwyższe stężenie testosteronu u mężczyzn obserwuje się w godzinach porannych, dlatego zaleca się pobieranie krwi między godziną 7:00 a 10:00."

Objawy niedoboru testosteronu

Niedobór testosteronu (hipogonadyzm) może manifestować się różnymi objawami, zależnymi od płci, wieku oraz stopnia niedoboru. Wczesne rozpoznanie tych symptomów pozwala na szybsze wdrożenie odpowiedniego leczenia.

Objawy niedoboru testosteronu u mężczyzn

U mężczyzn niedobór testosteronu może powodować szereg objawów fizycznych i psychicznych:

Objawy fizyczne:

• zmniejszenie masy mięśniowej i siły,
• zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej, szczególnie w okolicy brzucha,
• zmniejszenie gęstości mineralnej kości (ryzyko osteoporozy),
• zaburzenia erekcji i spadek libido,
• zmniejszenie objętości jąder,
• zmniejszenie owłosienia ciała,
• uderzenia gorąca, podobne do tych występujących u kobiet w okresie menopauzy.

Objawy psychiczne:

• przewlekłe zmęczenie i brak energii,
• obniżenie nastroju, drażliwość,
• problemy z koncentracją i pamięcią,
• zaburzenia snu,
• spadek motywacji i pewności siebie,
• zwiększona podatność na stres,
• w skrajnych przypadkach - depresja.

Objawy niedoboru testosteronu u kobiet

U kobiet niedobór testosteronu może objawiać się m.in. zmęczeniem i suchością skóry

Choć testosteron występuje u kobiet w znacznie mniejszych ilościach niż u mężczyzn, jego niedobór również może powodować istotne zaburzenia:

• obniżenie libido i zmniejszenie wrażliwości seksualnej,
• przewlekłe zmęczenie i brak energii,
• osłabienie mięśni i zmniejszenie siły,
• suchość pochwy i dyskomfort podczas stosunku,
• zaburzenia nastroju, drażliwość,
• problemy z koncentracją,
• zmniejszenie gęstości mineralnej kości,
• zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej, szczególnie w okolicy brzucha.

Kiedy warto zbadać poziom testosteronu?

• przy występowaniu kilku objawów niedoboru jednocześnie,
• przy problemach z płodnością,
• przy zaburzeniach erekcji u mężczyzn,
• przy znacznym spadku libido,
• przy nietypowych zmianach w budowie ciała,
• przy przewlekłym zmęczeniu niewiadomego pochodzenia.

Kiedy nie ma potrzeby badania testosteronu?

• przy pojedynczych, niespecyficznych objawach,
• przy krótkotrwałych wahaniach nastroju,
• przy przejściowym zmęczeniu związanym ze stresem,
• przy naturalnych zmianach związanych z wiekiem,
• bez konsultacji z lekarzem,
• wyłącznie w celach sportowych lub kulturystycznych.

Statystyki dotyczące niedoboru testosteronu w Polsce

Dane epidemiologiczne dotyczące niedoboru testosteronu w Polsce są ograniczone, jednak dostępne badania wskazują na rosnący problem, szczególnie wśród mężczyzn po 40. roku życia.

Według raportu Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego z 2021 roku:

• Około 20% mężczyzn po 40. roku życia ma obniżony poziom testosteronu.
• Po 60. roku życia odsetek ten wzrasta do około 30-40%.
• Jedynie 10-15% mężczyzn z niedoborem testosteronu jest prawidłowo zdiagnozowanych.
• Mniej niż 5% otrzymuje odpowiednie leczenie.

Dr hab. n. med. Michał Rabijewski z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego zauważa: "W Polsce obserwujemy niepokojący trend - wielu mężczyzn bagatelizuje objawy niedoboru testosteronu, przypisując je naturalnemu procesowi starzenia. Tymczasem wczesna diagnostyka i odpowiednie leczenie mogą znacząco poprawić jakość życia pacjentów i zapobiec poważnym powikłaniom metabolicznym."

Czynniki ryzyka niedoboru testosteronu

Czynniki fizjologiczne:

• wiek powyżej 40 lat,
• otyłość (BMI > 30),
• zespół metaboliczny,
• cukrzyca typu 2,
• choroby tarczycy,
• urazy jąder,
• przebyte infekcje (np. świnka).

Czynniki związane ze stylem życia:

• przewlekły stres,
• brak aktywności fizycznej,
• niedobory snu,
• nadużywanie alkoholu,
• palenie tytoniu,
• nieprawidłowa dieta,
• stosowanie niektórych leków (np. glikokortykosteroidów).

Klasyfikacja niedoboru testosteronu według ICD-10 i ICD-11

Niedobór testosteronu jest klasyfikowany w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 oraz jej nowszej wersji ICD-11. Prawidłowe rozpoznanie i zakodowanie schorzenia jest istotne dla procesu diagnostycznego i terapeutycznego.

Prof. dr hab. n. med. Marek Mędraś z Katedry i Kliniki Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu wyjaśnia: "W praktyce klinicznej rozróżniamy dwa główne typy hipogonadyzmu: pierwotny (hipergonadotropowy), wynikający z dysfunkcji gonad, oraz wtórny (hipogonadotropowy), spowodowany zaburzeniami na poziomie podwzgórza lub przysadki. To rozróżnienie ma istotne znaczenie dla wyboru odpowiedniej metody leczenia."

Profilaktyka i metody leczenia niedoboru testosteronu

Profilaktyka niedoboru testosteronu opiera się głównie na modyfikacji stylu życia, natomiast leczenie zależy od przyczyny niedoboru i może obejmować zarówno metody naturalne, jak i farmakologiczne.

Naturalne metody wspierające poziom testosteronu

Dieta:

• Odpowiednia podaż białka (1,6-2,2 g/kg masy ciała).
• Zdrowe tłuszcze (oliwa z oliwek, awokado, orzechy).
• Produkty bogate w cynk (owoce morza, nasiona dyni).
• Produkty bogate w witaminę D (tłuste ryby, jaja).
• Produkty bogate w magnez (orzechy, nasiona, zielone warzywa).
• Ograniczenie cukrów prostych i alkoholu.

Aktywność fizyczna:

• Trening siłowy 2-3 razy w tygodniu.
• Ćwiczenia angażujące duże grupy mięśniowe.
• Interwały wysokiej intensywności (HIIT).
• Umiarkowana aktywność aerobowa.
• Unikanie przetrenowania.
• Odpowiednia regeneracja między treningami.

Pozostałe elementy profilaktyki

• Odpowiednia ilość snu - 7-8 godzin dziennie.
• Redukcja stresu - techniki relaksacyjne, medytacja.
• Utrzymanie prawidłowej masy ciała.
• Unikanie nadmiernego przegrzewania jąder (gorące kąpiele, sauna).
• Ograniczenie używek (alkohol, papierosy).
• Regularne badania kontrolne po 40. roku życia.

Leczenie farmakologiczne

W przypadku zdiagnozowanego niedoboru testosteronu lekarz może zalecić terapię zastępczą (TRT - Testosterone Replacement Therapy). Dostępne są różne formy podawania hormonu:

• Preparaty doustne - rzadziej stosowane ze względu na potencjalny wpływ na wątrobę.
• Iniekcje domięśniowe - podawane co 1-4 tygodnie.
• Preparaty przezskórne - żele, plastry.
• Implanty podskórne - długotrwałe uwalnianie hormonu.

Dr n. med. Grzegorz Południewski, specjalista endokrynolog z Centrum Medycznego w Warszawie, podkreśla: "Terapia zastępcza testosteronem nie jest pozbawiona ryzyka i powinna być stosowana wyłącznie pod ścisłą kontrolą lekarza. Przed rozpoczęciem leczenia konieczne jest wykluczenie przeciwwskazań, takich jak rak prostaty czy policytemia. W trakcie terapii pacjent wymaga regularnego monitorowania parametrów morfologii krwi, funkcji wątroby oraz stężenia PSA."

Uwaga: Samodzielne stosowanie preparatów testosteronu bez nadzoru lekarza może prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych, w tym zwiększonego ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, zaburzeń funkcji wątroby, bezpłodności oraz zaburzeń psychicznych.

Najnowsze badania i trendy w diagnostyce testosteronu

Badania nad testosteronem i jego wpływem na organizm stale się rozwijają, dostarczając nowych informacji na temat diagnostyki, leczenia oraz profilaktyki zaburzeń związanych z tym hormonem.

Według badań opublikowanych w 2023 roku przez zespół naukowców z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, coraz większą uwagę zwraca się na:

• Indywidualizację norm laboratoryjnych - uwzględniających nie tylko wiek i płeć, ale również inne parametry metaboliczne.
• Znaczenie stosunku testosteronu do estradiolu - a nie tylko bezwzględnego poziomu testosteronu.
• Wpływ mikrobioty jelitowej na metabolizm hormonów steroidowych.
• Genetyczne uwarunkowania wrażliwości na testosteron - polimorfizmy receptora androgenowego.
• Nowe biomarkery niedoboru testosteronu - bardziej czułe i specyficzne niż dotychczas stosowane.

Prof. dr hab. n. med. Barbara Jarząb z Centrum Onkologii w Gliwicach komentuje: "Współczesne badania wskazują, że ocena gospodarki hormonalnej powinna być znacznie bardziej kompleksowa niż tylko oznaczenie poziomu testosteronu. Istotne jest uwzględnienie całego spektrum hormonów płciowych, ich metabolitów oraz białek transportujących, co pozwala na bardziej precyzyjną diagnostykę i lepsze dostosowanie terapii."

Podsumowanie

Testosteron odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu organizmu zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Jego niedobór może prowadzić do szeregu zaburzeń fizycznych i psychicznych, wpływając negatywnie na jakość życia. Wczesne rozpoznanie objawów niedoboru testosteronu oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia pozwala zapobiec poważnym powikłaniom zdrowotnym.

Istotne znaczenie ma profilaktyka, obejmująca zdrowy styl życia, regularną aktywność fizyczną, zbilansowaną dietę oraz unikanie czynników ryzyka, takich jak stres, używki czy otyłość. W przypadku wystąpienia objawów sugerujących niedobór testosteronu, należy skonsultować się z lekarzem, który zleci odpowiednie badania diagnostyczne i zaproponuje indywidualnie dobrane leczenie.

Źródła:

1. Rabijewski, M., & Zgliczyński, W. (2009). Pathogenesis, evaluation and treatment of hypogonadism in men. Endokrynologia Polska, 60(3), 222–233. https://journals.viamedica.pl
2. Milewicz, A., & Krzyżanowska-Świniarska, B. (2022). Testosteron a zespół metaboliczny. Endokrynologia Polska, 73(1), 45–52. https://journals.viamedica.pl
3. Słowikowska-Hilczer, J. (red.). (2020). Andrologia. Zdrowie mężczyzny od fizjologii do patologii. Warszawa: PZWL. https://pzwl.pl/Andrologia,132891831,p.html
4. Jarząb, B., & Lewiński, A. (2023). Nowe aspekty diagnostyki zaburzeń hormonalnych. Endokrynologia Polska, 74(3), 112–120. https://journals.viamedica.pl