Afta. Skąd się bierze? Jak ją leczyć?

Wybierz usługę

Recepta online

Kontynuacja lub nowy lek

od 59 zł

Wybieram

Afta (z greckiego aphthai – "rozpalać") to jedna z najczęstszych i zarazem najbardziej dokuczliwych dolegliwości stomatologicznych. Choć zazwyczaj jest niewielka – ma zaledwie kilka milimetrów – potrafi skutecznie utrudnić jedzenie, mówienie, a nawet przełykanie śliny. Medycyna określa to schorzenie jako nawracające aftowe zapalenie jamy ustnej (RAS – Recurrent Aphthous Stomatitis). Szacuje się, że z problemem tym zmaga się okresowo nawet 20% populacji. Choć często bagatelizowana jako "zwykłe podrażnienie", afta może być sygnałem, że w organizmie toczy się poważniejszy proces chorobowy – od niedoborów witaminowych po nieswoiste zapalenia jelit.

Patomechanizm: Czym właściwie jest afta?

Z klinicznego punktu widzenia afta to bolesne owrzodzenie (ubytek) błony śluzowej jamy ustnej, pokryte białym lub żółtawym nalotem włóknikowym i otoczone charakterystyczną, czerwoną obwódką zapalną (rąbkiem halo). W przeciwieństwie do opryszczki, afty nie są wywoływane bezpośrednio przez wirusy i nie są zaraźliwe dla otoczenia.

Współczesna stomatologia i immunologia skłaniają się ku teorii, że powstawanie aft jest wynikiem rozregulowania lokalnego układu odpornościowego. Kluczową rolę odgrywają tu limfocyty T oraz cytokiny prozapalne (głównie TNF-alfa), które z niewyjaśnionych do końca przyczyn atakują własny nabłonek jamy ustnej, doprowadzając do jego martwicy. Jest to więc proces o podłożu autoimmunologicznym, wyzwalany przez konkretne czynniki środowiskowe.

Przyczyny: Dlaczego afty wracają? Układanka immunologiczna

Etiologia RAS (nawracającego aftowego zapalenia jamy ustnej) jest wieloczynnikowa i do dziś stanowi wyzwanie dla stomatologów. Współczesna nauka odchodzi od traktowania afty jako zwykłej infekcji na rzecz teorii dysregulacji immunologicznej. U pacjentów z RAS dochodzi do nadmiernej reakcji limfocytów T oraz wzmożonego wydzielania czynnika martwicy nowotworów (TNF-alfa) w odpowiedzi na bodźce, które dla zdrowego człowieka są obojętne. Rzadko zdarza się, by za powstanie owrzodzenia odpowiadał jeden izolowany czynnik. Zazwyczaj jest to splot silnych predyspozycji genetycznych (obecność specyficznych antygenów HLA) oraz środowiskowych "wyzwalaczy". Badania wskazują, że jeśli oboje rodzice zmagają się z aftami, ryzyko wystąpienia schorzenia u dziecka wynosi aż 90%.

1. Urazy mechaniczne i stomatologiczne

Najprostszą i najczęstszą przyczyną aktywacji procesu chorobowego jest przerwanie ciągłości błony śluzowej. Uszkodzenie mechaniczne staje się wrotami, przez które wnikają antygeny, prowokując układ odpornościowy do ataku. Do częstych winowajców należą:

• Zbyt energiczne szczotkowanie zębów twardą szczoteczką lub ześlizgnięcie się szczoteczki na dziąsło.
• Przewlekłe drażnienie przez elementy aparatów ortodontycznych, zamki, druty lub źle dopasowane protezy ruchome.
• Przypadkowe przygryzienie policzka lub języka podczas jedzenia lub w stresie.
• Zabiegi stomatologiczne, np. leczenie kanałowe zęba, gdzie użycie koferdamu (gumy izolującej) lub narzędzi może wywołać mikrourazy dziąsła.

U osoby zdrowej takie drobne skaleczenie zagoiłoby się w ciągu 24 godzin bez śladu. U osoby z predyspozycją do aft, uraz ten uruchamia kaskadę zapalną – organizm zamiast "zakleić" ranę, wysyła w to miejsce komórki odpornościowe, które niszczą okoliczne tkanki, powiększając ubytek i tworząc bolesne owrzodzenie.

2. Niedobory żywieniowe (Niedożywienie nabłonka)

Błona śluzowa jamy ustnej jest jedną z najszybciej regenerujących się tkanek w ludzkim ciele – jej komórki wymieniają się całkowicie co kilka dni. Taki proces wymaga stałego, nieprzerwanego dopływu "cegieł" budulcowych. Afty są klasycznym, wczesnym objawem niedoborów hematynowych:

• Żelaza: Nawet utajony niedobór żelaza (objawiający się niskim poziomem ferrytyny przy jeszcze prawidłowej hemoglobinie) osłabia kondycję śluzówek.
• Witaminy B12 i kwasu foliowego: Witaminy te są niezbędne do syntezy DNA i prawidłowych podziałów komórkowych. Ich deficyt prowadzi do zaniku brodawek językowych i powstawania nadżerek. Sprawdź: niedobór witaminy B12 oraz niedobór kwasu foliowego.

Gdy w organizmie brakuje tych kluczowych mikroskładników, nabłonek jamy ustnej staje się cieńszy, bardziej kruchy (atroficzny) i traci swoje funkcje barierowe. W takim stanie nawet spożycie twardego pokarmu czy kwaśnego soku może doprowadzić do pękania nabłonka i powstania przewlekłej afty.

3. Choroby ogólnoustrojowe

Nawracające afty, szczególnie te duże i trudno gojące się, mogą być pierwszą manifestacją poważnych chorób:

• Celiakia: Nietolerancja glutenu często objawia się zmianami w jamie ustnej zanim pojawią się objawy jelitowe. Więcej: celiakia.
• Choroby jelit: Choroba Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego.
• Zaburzenia hormonalne: Afty często pojawiają się u kobiet w drugiej fazie cyklu miesiączkowego (faza lutealna).

Nie bez znaczenia pozostaje również stres psychofizyczny. Przewlekłe napięcie podnosi poziom kortyzolu, co systemowo osłabia odporność, w tym odporność śluzówkową w jamie ustnej. O mechanizmach wpływu stresu na organizm przeczytasz w artykule: kortyzol - hormon stresu.

Rodzaje aft: Małe, duże i opryszczkopodobne

Nie każda afta wygląda tak samo. W stomatologii wyróżniamy trzy główne typy kliniczne, które różnią się przebiegiem i czasem gojenia.

Leczenie aft: Jak przyspieszyć gojenie i uśmierzyć ból?

Ponieważ medycyna nie zna jednej, uniwersalnej przyczyny powstawania aft, leczenie przyczynowe jest trudne. Terapia koncentruje się zatem na działaniu objawowym, którego celem jest przerwanie stanu zapalnego, izolacja zakończeń nerwowych od czynników drażniących oraz stymulacja nabłonka do regeneracji. Strategia leczenia zależy od nasilenia objawów i wielkości zmian.

1. Preparaty miejscowe (Pierwsza linia obrony)

W przypadku pojedynczych, małych aft, leczenie ogranicza się do stosowania preparatów dostępnych w aptece bez recepty (OTC). Ich działanie jest wielokierunkowe i obejmuje:

• Działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe: Żele zawierające salicylan choliny (np. Sachol) redukują stan zapalny, natomiast dodatek lidokainy lub benzokainy miejscowo znieczula, przynosząc natychmiastową ulgę w bólu podczas jedzenia.
• Działanie osłaniające (Bioadhezja): Pasty i żele z kwasem hialuronowym lub poliwinylopirolidonem (PVP). Tworzą one fizyczną barierę ("plaster w żelu") na powierzchni owrzodzenia, izolując je od drażniącego wpływu śliny, kwasów i enzymów trawiennych.
• Działanie odkażające: Płukanki z chlorheksydyną (często stosowane też przy zapaleniu dziąseł), które eliminują bakterie mogące nadkażać ranę i utrudniać gojenie.

Stosowanie tych środków wymaga systematyczności – żele najlepiej aplikować 3-4 razy dziennie, koniecznie po jedzeniu i umyciu zębów, aby preparat mógł utrzymać się na błonie śluzowej jak najdłużej. Warto pamiętać, że preparaty znieczulające działają krótko (ok. 20-30 minut), dlatego służą głównie do umożliwienia bezbolesnego spożycia posiłku.

2. Leczenie ogólnoustrojowe (Interwencja lekarska)

W przypadku aft dużych (Suttona), nawracających (RAS) lub zmian bardzo bolesnych, leczenie miejscowe bywa niewystarczające. Wówczas lekarz stomatolog lub dermatolog może wdrożyć silniejszą farmakoterapię:

• Glikokortykosteroidy: Podawane miejscowo (w iniekcji pod zmianę) lub ogólnie (doustnie, np. prednizon). Działają silnie przeciwzapalnie i immunosupresyjnie, hamując autoagresję komórek odpornościowych.
• Leki immunomodulujące: W skrajnych przypadkach stosuje się leki takie jak kolchicyna, dapson czy talidomid, które modyfikują odpowiedź układu immunologicznego.
• Suplementacja interwencyjna: Podawanie wysokich dawek witamin z grupy B i żelaza, jeśli badania potwierdzą ich niedobory.

Wdrożenie leczenia ogólnoustrojowego, zwłaszcza sterydoterapii, zawsze wiąże się z ryzykiem skutków ubocznych i wymaga ścisłej kontroli lekarskiej. Pacjenci wymagający kontynuacji takiej terapii mogą skorzystać z szybkiego odnowienia leków poprzez serwis recepta online, co zapewnia ciągłość leczenia bez konieczności częstych wizyt stacjonarnych.

Domowe sposoby na afty: Natura w walce z bólem

Zanim sięgniemy po "ciężką chemię", warto wypróbować metody naturalne, które działają ściągająco i antyseptycznie.

• Szałwia i Rumianek: Płukanki z naparu szałwii działają przeciwzapalnie. To jedna z najskuteczniejszych metod domowych.
• Aloes: Żel aloesowy przyspiesza gojenie ran i nawilża śluzówkę.
• Woda z solą: Płukanie jamy ustnej roztworem soli fizjologicznej pomaga oczyścić ranę, choć początkowo może szczypać.
• Jogurt naturalny: Zawiera żywe kultury bakterii i pomaga przywrócić równowagę pH w ustach, co jest korzystne, jeśli afty są wynikiem dysbiozy.

Kiedy afta staje się groźna? Diagnostyka różnicowa

Nie każde owrzodzenie w jamie ustnej to niegroźna afta. Jeśli zmiana nie goi się przez 2–3 tygodnie, jest twarda przy dotyku, krwawi lub powiększa się, konieczna jest wizyta u stomatologa lub chirurga szczękowego. Może to być objaw stanu przedrakowego lub raka płaskonabłonkowego jamy ustnej. Wstępną weryfikację niepokojących zmian mogą przeprowadzić lekarze online na podstawie dokładnego wywiadu i zdjęć.

Bibliografia

1. Polskie Towarzystwo Stomatologiczne. Choroby błony śluzowej jamy ustnej. Dostęp online: https://pts.net.pl/
2. Scully C. Aphthous Ulceration. Dostęp online: https://www.nejm.org/
3. Mayo Clinic. Canker sore (aphthous ulcer). Dostęp online: https://www.mayoclinic.org/